کارهای مربوط به نهجالبلاغه(کتابشناسی نهج البلاغه)
- پنجشنبه, ۶ تیر ۱۳۹۲، ۰۸:۴۵ ب.ظ
فهرست مطالب
1. شرحهای نهجالبلاغه
2. ترجمههای نهجالبلاغه
3. نسخههای نهجالبلاغه
4. مستدرک نهجالبلاغه
5. معجم نهجالبلاغه
6. اَسناد نهجالبلاغه
7. کتابشناسی نهجالبلاغه
8. حفظ نهجالبلاغه
9. تدریس نهجالبلاغه
10. نهجالبلاغه در مجلس
1- شرحهای نهجالبلاغه
بسیاری از دانشمندان
اسلامی، در طول سالهای گذشته، شرحها و تفسیرهای گرانقدری بر
نهجالبلاغه نگاشتهاند، که تعداد کمی از آنها هماکنون در دسترس ما قرار
دارد.
1ـ علاّمه شیخ آقابزرگ تهرانی در کتاب الذّریعه 100 شرح نهجالبلاغه را نام میبرد.
2ـ علاّمه امینی در کتاب الغدیر 81 شرح نهجالبلاغه را شناسایی کرده است.
3ـ شیخ حسین جمعه، اسامی حدود
201 شرح نهجالبلاغه را با تلاش فراوان و بهرهبرداری از کتابخانههای
ایران، عراق، لبنان و... گرد آورده است.
4ـ محمّد مهدی علیقلی در کتابشناسی نهجالبلاغه 130 شرح نهجالبلاغه را شناسایی کرده است.
همانگونه که میدانیم،
همهی شروح یاد شده برای مطالعه و تحقیق فراهم نبوده، و تنها نام آنها
در کتب تاریخی و فرهنگنامهها باقی مانده است.
در ادامه برخی از شرحهای نهجالبلاغه را، که به چاپ رسیده و در دسترس است،
نام میبریم:1
1ـ شرح نهجالبلاغه، ابن ابیالحدید (وفات 656 ه. ق).
2ـ شرح نهجالبلاغه، ابن میثم بحرانی (وفات 679 ه. ق).
3ـ شرح نهجالبلاغه، شیخ محمّد عبده (وفات 1323 ه. ق).
4ـ منهاجالبراعه فی شرحنهجالبلاغه، میرزاحبیباللّهخویی (وفات 1324 ه.ق).
5ـ فی ظلال نهجالبلاغه، محمّد جواد مغنیه (وفات 14هه ه. ق).
6ـ بهجالصّباغه فی شرح نهجالبلاغه، محمّدتقی شوشتری (وفات 1415 ه. ق).
7ـ شرح نهجالبلاغه، محمّدتقی جعفری (وفات 14 ه. ق)
8ـ توضیح نهجالبلاغه، سیّدمحمد شیرازی (وفات 1423 ه. ق).
9ـ شرح نهجالبلاغه، سیّدعبّاس علیالموسوی ــ معاصر
10ـ پیام امام شرح تازه و جامعی بر نهجالبلاغه، ناصر مکارم شیرازی با همکاران ـمعاصر.
1- جهت اطلاّع بیشتر از شرحهای نهجالبلاغه به «کتابشناسی نهجالبلاغه» مراجعه کنید.
2- ترجمههای نهجالبلاغه
امروزه ادیبان و نویسندگان فراوانی از شیعه و
اهل سنّت و دانشمندان مسیحی برای بهرهمند شدن عامّهی مردم از معارف
ارزشمند نهجالبلاغه، اقدام به ترجمهی این کتاب گرانمایه کردهاند و
ترجمههای فراوانی به زبان فارسی، آلمانی، انگلیسی، ایتالیایی،
آلبانی، اسپانیایی، فرانسوی، روسی، چینی، ژاپنی، سوئدی، بلژیکی،
بوسنی، ترکی استانبولی، هند، اردو و... منتشر شده است.
تاکنون بیش از 70 ترجمهی
نهجالبلاغه به زبان فارسی منتشر شده است، که در این جا به نمونههایی از
ترجمههای فارسی اشاره میکنیم1
1ـ ترجمهی نهجالبلاغه، دکتر سیّدجعفر شهیدی.
2ـ ترجمهی نهجالبلاغه، عبدالمحمّد آیتی.
3ـ ترجمهی نهجالبلاغه، مکارم شیرازی، امامی و آشتیانی.
4ـ ترجمهی نهجالبلاغه، حسین انصاریان.
5ـ ترجمه نهجالبلاغه، سیّدکاظم ارفع.
6ـ ترجمهی نهجالبلاغه، محمّدتقی جعفری.
7ـ ترجمهی نهجالبلاغه، محمّد دشتی.
8ـ ترجمهی نهجالبلاغه، سیّدجمالالدّین دینپرور.
9ـ ترجمهی نهجالبلاغه، علیاصغر فقیهی.
10ـ ترجمهی نهجالبلاغه، ناهید آقا میرزایی.
و...
1- جهت اطلاّع بیشتر از ترجمههای نهجالبلاغه به زبانهای مختلف نیا، به کتاب «سیمای نهجالبلاغه» مراجعه کنید.
3- نسخههای نهجالبلاغه
زمانی که سیّدرضی از تألیف و
گردآوری کتاب ارزشمند نهجالبلاغه در سال (400 ق) فراغت یافت و با خطّ
خود آن را نوشت، تعلیقاتی بر آن افزود و بعضی از الفاظ و کلمات کمیاب و
مشکل را تفسیر و آن را بر شاگردانش قرائت میکرد.
نسخهای که به خطّ علاّمه
سیّدرضی نگاشته شد، در کتابخانههای بغداد موجود بود و آن نسخهی ارزشمند
را برخی از عالمان و شارحان نهجالبلاغه چون ضیاءالدّین فضلاللّه
راوندی، قطبالدّین راوندی، ابن ابیالحدید و ابن میثم بحرانی دیده و از
آن استفاده کردهاند.
البتّه در سالهای اخیر
اطلاّع دقیقی از آن در دست نیست و چنانچه در این مورد تفحصّی گردد و
کتابخانههای عمومی و خصوصی دنیا کاوش و جستوجو شود، ممکن است بدان دست
یافت، ولی خوشبختانه از همان آغاز عالمان، اهل ادب، بلاغت و خطابه و
نیز شخصیّتهای سیاسی توجّه ویژهای به نهجالبلاغه داشته و آن را برای
خود و بهرهبرداری از آن مینوشتند؛ و لذا نسخههای نهجالبلاغه در سراسر
کشورهای اسلامی منتشر گردید و کتابخانههای خصوصی و عمومی در شهرهای مختلف
بدان آراسته شد. بنابراین، میتوان گفت قبل از پیدایی صنعت چاپ،
دستنویسهای نهجالبلاغه یکی از پر تیراژترین کتابها بوده است، و
خوشبختانه تعداد زیادی از نسخههای خطّی عتیق ارزشمند نهجالبلاغه تا زمان
ما باقی مانده و زینتبخش کتابخانهها و مورد استفاد قرار میگرفته است.
این نسخهها، مدارک معتبری بر اصالت نهجالبلاغه و هویّت ارزشمند آن است.
4- مستدرک نهجالبلاغه
پس از تألیف نهجالبلاغه،
جمعی از عالمان کوشیدهاند تا آنچه را که از سخنان و نامههای امیر مؤمنان
علی(ع) در کتابهای مختلف موجود است، و در نهجالبلاغه نیامده است،
گردآوری کنند و بر نهجالبلاغه بیفزایند و مستدرک بنویسند.
سیّدرضی خود در مقدّمهی
نهجالبلاغه تصریح نموده که بر بسیاری از سخنان امام(ع) دست نیافته است،
و آنچه را توانسته گرد آورده و از آن گزینشکرده است.
بنابراین، گردآوریآنچهاز
امیر مؤمنان(ع) در کتابها موجود است، خود کاری بزرگ و سخت ارزشمند است
که در این باره نیز آثاری گرانقدر تألیفشده است.
البتّه از تألیفات کهن در
این باب، جز نامی در کتابها باقی نمانده است، ولی تألیفات جدیدی صورت
گرفته که بسیار باارزش است. از جملهی این آثار، کتابهای زیر را میتوان
نام برد:
1ـ مستدرک نهجالبلاغه، هادی کاشفالغطاء.
2ـ نهجالسّعاده فی مستدرک نهجالبلاغه، 13 جلد، علاّمه محمّدباقر محمودی.
3ـ مصباح البلاغه فی مشکاهالصّیاغه، 2 جلد، سیّدمحمّدحسن میرجهانی.
4ـ نهجالبلاغهالثّانی، جعفر حائری
5ـ تمام نهجالبلاغه، سیّدصادق موسوی و...
5- معجم نهجالبلاغه
یکی از ضرورترین اقدامها در
راه آشنایی بیشتر با نهجالبلاغه و استفادهی بِهتر از آن و فراهم ساختن
زمینهی تحقیق و بررسی و مطالعهی آن، تنظیم فهرستهای کامل و تنظیمهای
موضوعی و فرهنگهای تفصیلی از نهجالبلاغه است.
هر چند در این زمینه، اقدامهای مفیدی صورت گرفته است، هنوز نیاز به تحقیقات گستردهتر و عمیقتر باقی است.
تاکنون کتابهایی دربارهی
فهرست و معجم نهجالبلاغه تألیف شده است که از جملهی این آثار، کتابهای
زیر را میتوان نام برد.1
1ـ الدّلیل علی موضوعات نهجالبلاغه، علی انصاریان.
2ـ الهادی الی موضوعات نهجالبلاغه، علی مشکینی.
3ـ المعجم المفهرس لالفاظ نهجالبلاغه، سیّدکاظم محمّدی و محمّد دشتی.
4ـ تصنیف نهجالبلاغه، لبیب بیضون.
5ـ فرهنگ آفتاب، عبدالمجید معادیخواه.
1- جهت اطلاّغ بیشتر از فهرستها و معجمهای نهجالبلاغه، به «کتابشناسی نهجالبلاغه» مراجعه کنید.
6- اسناد نهجالبلاغه
بسیاری از عالمان و شیفتگان
امام علی(ع) و نهجالبلاغه، کتابهایی با عنوان استناد نهجالبلاغه،
مدارک نهجالبلاغه، اسناد نهجالبلاغه و مصادر نهجالبلاغه تألیف
کردهاند و سبب چنین تألیفاتی این است که علامه سیّدرضی در نقل مطالب امام
علی(ع) جز در هفده مورد آن هم به طور کلّی، سند خود را ذکر نکرده است.
از این رو برای رفع برخی شبههها دربارهی مدارک نهجالبلاغه آثار متعدّدی
تألیف گردیده و اسناد نهجالبلاغه از کتابهای عامّه و خاصّه گردآوری شده
است تا جای هر گونه شک و تردید را بزداید؛ هر چند که نهجالبلاغه از این
نظر نیز شباهت به قرآن کریم دارد و خود گواه سندیّت خویش است.
از جمله آثار تألیف شده دربارهی اسناد و مدارک نهجالبلاغه، کتابهای زیر است:
1ـ مدارک نهجالبلاغه و دفعالشّبهات عنه، هادی کاشفالغطاء.
2ـ مصادر نهجالبلاغه فی مدارک نهجالبلاغه، سیّدهبهالدّین شهرستانی.
3ـ استناد نهجالبلاغه، امتیاز علیخان عرشی.
4ـ مصادر نهجالبلاغه، سیّدعبدالزّهراء حسینی.
5ـ مدارک نهجالبلاغه، عبداللّه نعمه.
6ـ پژوهشی در اسناد و مدارک نهجالبلاغه، دکتر سیّدمحمّدمهدی جعفری.
7ـ بررسی نهجالبلاغه و اسناد آن، دکتر سیّدجواد مصطفوی.
8ـ بحثی کوتاه پیرامون نهجالبلاغه و مدارک آن، رضا استادی.
9ـ روش تحقیق در اسناد و مدارک نهجالبلاغه، محمّد دشتی.
10ـ اجازات نهجالبلاغه، عزیزاللّه عطاردی.
7- کتابشناسی نهجالبلاغه
برخی از محقّقان با توجّه به
فراوانیِ شرح و ترجمه و مستدرک و کتب و مقالات ارزشمند دیگر دربارهی
نهجالبلاغه، در اندیشهی تدوین کتابنامهی نهجالبلاغه برآمدهاند، تا
فهرستی از تمام کارهایی که دربارهی نهجالبلاغه انجام شده، فراهم ساخته و
عظمت و ارزش این کتاب وحیگونه را به بشریّت تشنهی حقیقت اعلام دارند؛
از قبیل:
1ـ کتابنامهی نهجالبلاغه، تألیف رضا استادی.
در این کتابنامه اسامی حدود 307 شرح و ترجمه و... دربارهی نهجالبلاغه جمعآوری شده است.
2ـ کتاب شروح نهجالبلاغه، تألیف شیخ حسین جمعه.
در این کتابنامه 204 شرح و ترجمه دربارهýی نهجýالبلاغه مورد شناسایی قرار گرفته استý.
3ـ کتابýشناسی نهجýالبلاغهý، تألیف محمّد مهدی علیقلیý.
در این کتابýشناسی 1200 عنوان کتاب، و همچنین 1500 عنوان مقاله و 200 پایاننامهی نهجالبلاغه شناسایی شده است.
8- حفظ نهجالبلاغه
حفظ نهجالبلاغه از آغاز به
عنوان یک سنّت و روش متداول دانشآموزی و دانشجویی آغاز شد، و بر زبان
عالمان و خطیبان جاری میگشت، و در مجالس و محافل به عنوان بِهترین کلام و
محتوا مورد استفاده و گفتوگو قرار میگرفت.
و در طول تاریخ عدّهای از
علاقهمندان حدیث به حفظ آن اهتمام داشتهاند و بدان تبرّک میجستند؛ همان
طور که قرآن را حفظ و بدان افتخار میکردند. برای روشن شدن این که خواندن و
حفظ نهجالبلاغه چقدر مورد توجّه بوده و مخصوصاً اهل فضل و ادب با چه
علاقه و اصراری بدان روی کرده و از آن استفاده مینمودند.
حفظ نهجالبلاغه در طول
تاریخ از اهمّیّت این کتاب و جایگاه رفیع و محکمی که در فرهنگ اسلامی
داشته است خبر میدهد، که آن را یک کتاب معتبر و اصیل دست اوّل
میدانستند، و به عنوان پشتوانهای بر سندیّت آن محسوب میشود.
9- تدریس نهجالبلاغه
از همان آغاز انتشار
نهجالبلاغه در زمان مؤلّف، این کتاب در بین مردم شناخته شد و مورد تدریس
قرار گرفت؛ زیرا هم از لفظ و ادبیّات ممتازی برخوردار بود و هم از نظر
مفهوم و محتوا و علوم و حکمت، بینظیر بود، و در شکل و شیوه در اوج از نثر
عربی زیبا و ارزشمند قرار داشت. در قرن صدور نهجالبلاغه بخش مهم از
تدریس، مربوط به علوم حدیث و روایت و تدوین آن بود که در حوزههای علمی
مورد توجّه خاصّ استادان و شاگردان قرار میگرفت.
عدّهای از عالمان و
مدّرسان، نهجالبلاغه را از علاّمه سیّدرضی روایت کردهاند، و بدین ترتیب
خود سیّدرضی کتاب نهجالبلاغه را برای شاگردانش تدریس میکرده و دربارهی
انتخاب احادیث و کیفیّت تدوین و حذف قسمتها و سایر مطالب برای آنان توضیح
داده است.
یکی از شاگردان ممتاز علاّمه
سیّدرضی، برادرزادة او «سیّدهنقیبه» دختر سیّدمرتضی است که در دروس
نهجالبلاغه عموی خود شرکت میکرده است، عبدالرّحیم بغدادی معروف به ابن
إخوه میگوید:
دختر سیّدمرتضی نقل کرد که: عمویم نهجالبلاغه را به من درس داد و قرائت کرد.
همچنین ابومنصور عکبری و عبدالکریمبن محمّد دیباجی میگویند: علاّمه سیّدرضی نهجالبلاغه را به ما، درس دادند.
10- نهجالبلاغه در مجلس
اینک زمان آن فرا رسیده است
که نظام پارلمانی و قانونگذاری ما پس از بیستنج سال در یک حرکت قاطع و
شجاعانه، نهجالبلاغه به ویژه عهدنامهی مالکاشتر را با کارشناسیهای
دقیق و عالمانه، منشأ طرحها و لایحهها قرار داده، به صحن علنی مجلس
شورای اسلامی و کمیسیونهای مربوط وارد ساخته، به شکل قانون رسمی تصویب و
به دولت و قوّهی مجریه ابلاغ کرده، تا ملّت از ثمرات ارزنده و حیاتبخش
آن بهرهور گردد، و به عنوان قانونی مترقّی و بینظیر در تاریخ
قانونگذاری به ثبت رسیده، و دیگر مجالس از آن الگو گیرند.
اگر مجلس شورای اسلامی این
توفیق را پیدا کند که فرمانهای امام امیرالمؤمنین علی7 را در موارد
مختلف به شکل قانون در آورد، افتخار بزرگی برای خود کسب کرده، و این خدمت
عظیم ماندگار، وفاداری مجلس شورای اسلامی به خون شهیدان اسلام از آغاز تا
امروز، و نیز به وصیّتنامه سیاسی ــ الهی امام راحل خواهد بود، که
فرمودند:
«ما مفتخریم که کتاب نهجالبلاغه که بعد از
قرآن بزرگترین دستور زندگی مادّی و معنوی و بالاترین کتاب رهاییبخش بشر
است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم
ماست.»
منبع: پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه
منبع: پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه
- ۹۲/۰۴/۰۶