خطبه 90-خطبه اشباح

که به خطبه اشباح معروف است. و آن از خطبه های گرانقدر اوست. یکی از او پرسید تا خدا را چنان وصف کند که گویی آشکارا او را می بیند. امام (ع) از این سخن در خشم شد. سپاس خدایی را که نابخشیدن، و بخل ورزیدن بر مال او نیفزاید، و دهش و بخشش او را مستمند ننماید. چه هر بخشنده ای جز او - چون بخشد- مال خود را کاهش دهد، و هر نابخشنده ای- مگر او- سزاوار نکوهش بود. - او را سزد- که منت نهد بر بندگان، با بسیاری بخشش و نصیب که دهد- به این و آن-. آفریدگان، روزی خوار اویند، و روزی آنان را پایندان است. قوت آنان را مقدر داشته.- و رساننده بدیشان است-. راه مشتاقان را به سوی خود گشاده است. و به خواهندگان نعمتش- صلای عام داده است-. به خواهنده بیشتر نبخشد از ناخواهان، بخشش وی بدین، کمتر نیست از آن. اولی است، که آغازی ندارد تا پیش از او چیزی بود، و آخری است، که پایانش نیست تا تصور چیزی پس از او رود. دیده ها را نگذارد تا بدو تواند رسید، یا عظمت و بزرگی وی را تواند دید. روزگار بر او نگذشته تا دگرگون شود، در جایی نبوده تا به جای دیگر رود. اگر ببخشد آنچه از کانهای کوهستانها برآید، و صدفهای دریاها بدان دهان گشاید، از سیم و زر ناب بر آورده از زمین، و مروارید غلطان، و مرجان دست چین، در بخشش او اثری نگذارد، و خرانه گسترده وی را به پایان نیارد. و اندوخته های انعام نزد او چندان است، که افزون از درخواست آفریدگان است. او بخشنده ای است که پرسش خواهندگان چشمه جود او را نخشکاند، و ستهیدن آنان در طلب، او را به زفتی نکشاند.

پس ای پرسنده بیندیش! و آنچه قرآن از وصف پروردگار به تو می نماید بپذیر، و نور هدایت قرآن را چراغ راه خود گیر، و از آنچه شیطان تو را به دانستن آن وا می دارد، و کتاب خدا آن را بر تو واجب نمی شمارد، و در سنت رسول ائمه هدی نشانی ندارد، دست بدار، و علم او را به خدا واگذار- که دستور دین چنین است-، و نهایت حق خدا بر تو این، و بدان! کسانی در علم دین استوارند که اعتراف به نادانی بی نیازشان کرده است تا نااندیشیده پا در میان گذارند، و فهم آنچه را در پس پرده های غیب نهان است آسان انگارند، لاجرم به نادانی خود در فهم آن معنیهای پوشیده اقرار آرند، و خدا این اعتراف آنان را به ناتوانی در رسیدن بدان چه نمی دانند ستوده است، و ژرف ننگریستن آنان را در فهم آنچه بدان تکلیف ندارند، راسخ بودن در علم فرموده است. پس بدین بس کن! و بزرگی خدای سبحان را با میزان خرد خود مسنج. تا از تباه شدگان مباشی.

او توانایی است که اگر وهم ما چون تیر پران شود تا خود را به سرحد قدرت او رساند، و اندیشه مبرا از وسوسه، بکوشد، تا سمند فکرت به ژرفای غیب ملکوتش براند، و دلها خود را در راه شناخت صفات او سرگشته و شیدا گرداند، و باریک اندیشی خرد خواهد تا به صفات او نرسیده ذات وی را داند، دست قدرت بازش گرداند. چه، خواهد پرده های تاریک غیب را درد، و راه به ساحت خدای بی عیب برد. آنگاه پیشانی خورده باز گردد و به خردی خود اعتراف کند که: ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست. با بیراهه رفتن او را چنان که باید نتوان شناخت و خداوندان اندیشه صورتی از جلال او را در خاطر خویش نتوانند پرداخت. خدایی که، آفریدگان را از هیچ پدید آورد. نمونه ای نداشت تا به کار برد، و نه مقیاسی از آفریننده ای پیش از خود، تا بدان دستور کار کند، و از ملکوت قدرت و عجایب گویای حکمت- و اعتراف آفریدگان بدین حقیقت، که سراسر ناتوان و فقیرند و نیازمند و حقیر، و اوست که باید بر آنان رحمت آرد، و به قوت خود بر پایشان دارد- به ما آن نشان داد که دیدیم، به حکم ضرورت آشکار است، که این نشانه ها بر شناخت او دلیلی استوار است. و در آنچه آفریده، آثار صنعت و نشانه های حکمت او پدیدار است. چنان که هر چه آفریده او را برهانی است، و بر قدرت و حکمت او نشانی. و گر چه آفریده ای باشد خاموش، بر تدبیر او گویاست، و بر وجود پدید آورنده دلیلی رساست.

و گواهی می دهم، آن که تو را به آفریده ات همانند کرده، با عضوهایی جدا از یکدیگر، و مفصلهای پیوسته- چون عضوهای یک پیکر- که رمز تدبیر حکمت تو را در نهان دارد- و سر قدرتت را در بیان-، درون او تو را - چنان که باید- نشناخته است، و نور یقین بر دل وی پرتو نینداخته، و ندانسته است که تو را همتایی نیست- و جز تو یکتایی نیست-. گویا نشینده است که پیروان از پیروی شدگان بیزاری جستند- که چرا آنان را خدای خود دانستند- و گفتند: به خدا، ما در گمراهی آشکار جای داشتیم که شما را همچون پروردگار جهان پنداشتیم. دروغ گفتند مشرکان که تو را همانند کردند به بتان، و گفتند پیکری دارد چون آفریدگان، و چون جسمها جزء جزات کردند از روی گمان، و برای توقوتها انگاشتند، به پندار و به حکم خرد ناتوان، و گواهی می دهم، آن که تو را به چیزی از آفریده هایت برابر نهاد، به تو شرک آورد، و شرک آورنده به تو کافر است بدان چه آیتهای محکم تو نازل کرد، و حجتهای روشن تو بدان گویاست، و بر یکتایی تو گواست. همانا، تو آن خدایی که در خردها نگنجی تا برای تو چگونگی انگارند، و در وهمها در نیایی تا محدود و مرکبت شمارند.

از این خطبه است آنچه آفرید، سنجید و نیکش استوار کرد، و پایان کارش را نگریست، پس به لطف تدبیرش برآورد، و بدان چه برایش آفریده شد، گسیلش داشت، چنان که از حد خویش گامی فراتر نتوانست گذاشت، و در رسیدن بدان جا که باید رسد، قصوری روا نداشت، و ماموریتی که بدو واگذاشته بود، دشوار نینگاشت، و چگونه- نپذیرد؟- که کارها به خواست خدا انجام گیرد، که پدید آورنده گونه گون چیزهاست، بی آنکه او را اندیشه و فکری باشد که بدان روی آرد، و یا غریزه و طبیعت نهفته ای که از آن سود بردارد. نه تجربه ای که از گذشت روزگار گرفته باشد، یا در پدید آوردن این پدیده های شگفت، شریکی را یار گرفته باشد. پس آفرینش آن- مخلوق- کامل گشت و به طاعت- خالق- شتافت. دعوتش را پذیرفت و روی برنتافت. نه چون کندکاران چیزی را بهانه ساخت، و نه درنگی کرد و فرمان را واپس انداخت. پس، کجی های هر چیز را راست کرد، و مرزهای هر یک را برابر آورد. و ناهماهنگها را به قدرت خود هماهنگ ساخت. و طرح هر یک را در آنچه مناسب آن بود، انداخت، و آن را جنسهایی کرد- از شماره برون- در حد و اندازه و غریزه و هیئتهای گونه گون. پدیده هایی که آفرینش آنها را استوار کرد، و هر یکی را به سرشتی که خود خواست در آورد.

از این خطبه است در آفرینش آسمان: گشادگی- و تنگی- و پست و بلندیها را منظم کرد، و شکافهای آن را به هم آورد، و هر یک را با آنچه جفت آن بود، پیوند نمود، و دشواری فرود آمدن، و بر شدن را، آسان فرمود. بر فرشتگانی که فرمان او را به خلق رسانند یا اعمال آنان را بالا برند، و به ثبت درآرند. آسمان را که دودی بود متراکم بخواند بیامد و سر بر خط گذاشت-، و هر جزء آن جزء دیگری را نگاه داشت. پس، درهای بسته آن را بگشاد، و بر شکافها نگهبانانی از شهابهای روشن نهاد، و نگاهشان داشت چنان که باید، تا در فضای شکافته به جنبش در نیاید، و بفرمود به آسمان تا بماند گردن نهاده به فرمان، و آفتاب را آیتی کرد روشن کننده که به روز درآید، و ماه را آیتی که تاریکی شب، نور آن بزداید. پس آفتاب و ماه را در منزلگاههاشان روان فرمود، و مدت گردش آن دو را در خانه ها معین نمود تا بدین گردش، روز را از شب دانند و حساب سالیان واندازه گیری زمان را توانند. پس، در فضای هر آسمان فلک آن را آویزان کرد، و زینتی از گوهرهای تابنده و ستارگان رخشنده بدانها بست و فروزان کرد، و شیطانهای دزدیده نیوش را با نیازکهای روشن براند، و ستارگان را بدانسان که باید رام ومسخر گرداند، چنان که ثابت آن بر جای ماند، و گردنده آن روان، و بالا رونده، و فرود آینده، و نحس، و سعد آن به فرمان.