آنچه بر خود نمی ‏پسندى بر دیگران مپسند

فاحبب لغیرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لها.

نامه/ 31

ترجمه: آنچه که براى خود دوست می ‏دارى، براى دیگران نیز دوست بدار، و آنچه را که براى خود نمی ‏پسندى، براى دیگران هم مپسند.

شرح: یک ضرب المثل فارسى می ‏گوید: «آنچه به خود نمی ‏پسندى، به دیگران روا مدار». و ضرب المثل دیگرى می ‏گوید: «یک سوزن به خودت بزن، یک جوالدوز به مردم». این دو ضرب‏المثل، و دهها ضرب‏المثل دیگر، و شعرها، و کلمات کوتاه و بلند بسیارى که در زبان و ادبیات ما، درباره همین موضوع صحبت می ‏کند، همه، با الهام گرفتن از سخن امام علیه‏السلام، و در توضیح و تشریح آن گفته شده و رواج پیدا کرده است.

و منظور از تمام این سخنان، آن است که درباره یکى از دستورات عمیق و پر معنى اسلام، به شکلهاى گوناگون، توضیح داده شود. بر اساس این دستور و الا و زندگى ساز اسلام، ما انسانها وظیفه داریم که در هر کارى، رعایت حال دیگران را نیز بکنیم. یعنى همیشه خودمان را به جاى دیگران بگذاریم، و با مردم طورى رفتار کنیم، که دوست داریم دیگران با ما همانطور رفتار کنند.

کسیکه به مشکلات و ناراحتیهاى دیگران اهمیت نمی ‏دهد، باید حساب کند که آیا خودش می ‏تواند همان مشکلات و ناراحتیها را تحمل کند، یا نه، به زبان ساده‏تر باید گفت: هر کس راضى شود که یک جوالدوز به تن دیگرى فرو رود، باید با انصاف و مروت حساب کند که آیا خودش حاضر است یک سوزن به تنش فرو رود، یا نه؟

مسلمان مومن واقعى، کسى است که براى دیگران نیز به اندازه خودش، راحت و آسایش و حق استفاده از مواهب زندگى را بخواهد و اصولا آسایش و خوشبختى خود را، در آسایش و خوشبختى دیگران جستجو کند.

اندرز پذیرى

و لا تکونن ممن لا تنفعه العظه الا اذا بالغت فى ایلامه، فان العاقل یتعظ بالاداب و البهائم لا تتعظ الا بالضرب.

نامه/ 31

ترجمه: از کسانى مباش که اندرز نمی ‏پذیرند مگر هنگامى که آزار و عذابى به آنها برسد. شخص عاقل، با ادب و ملایمت اندرز مى‏پذیرد، و چهارپایان هستند که جز با کتک، فرمان نمی ‏برند و به راه نمی ‏آیند.

شرح: انسان که برترین مخلوق خداوند است، و بهمین جهت «اشرف مخلوقات» نام گرفته، با سایر جانداران، تفاوتهاى بسیارى دارد. یکى از مهمترین تفاوتهاى انسان با حیوانات، این است که انسان اندرز و راهنمایى افراد بزرگتر و داناتر از خود را مى‏پذیرد. در حالیکه حیوانات، اندرز پذیر نیستند، و صاحب یا نگهبان حیوانات و چهارپایان، ناچار می ‏شوند که به ضرب چوب و شلاق، آنها را به راه بیاورند و از خطر و ناراحتى‏ها دور سازند.

انسان عاقل، مى‏داند که پدر و مادر، یا معلم، یا سایر بزرگترها،که بیش از او دانش و تجربه دارند، جز خیر و صلاح او را نمى‏خواهند و به همین دلیل، هر گاه ببینند که کودک خردسال یا شاگرد کوچکشان به راه خطا می ‏رود، او را اندرز مى‏دهند و سعى می ‏کنند با ارشاد و راهنمایى، از خطاها و خطرها، دورش کنند.در چنین مواقعى، انسان اگر عاقل باشد، با زبان خوش و ملایم، اندرز بزرگترها را مى‏پذیرد و مودبانه به راهنمایى آنها گردن مى‏گذارد. اما، گاهى، کسانى هم پیدا مى‏شوند که بر خلاف انتظار، اندرز افراد خیرخواه را نمی ‏پذیرند و به راه خطاى خود، ادامه می ‏دهند.

حتما شما هم دیده‏اید که گاهى، پدر و مادرى، مجبور مى‏شوند فرزند خود را، به خاطر آن که با زبان خوش اندرز نپذیرفته است، با تنبیه بدنى و کتک و خشونت تربیت کنند. در حالیکه انسان عاقل، هرگز کارى نمی ‏کند که با او مانند حیوانات و چهارپایان رفتار کنند و با کتک به راهش بیاورند. بلکه با ادب و ملایمت، اندرز بزرگترها را می ‏پذیرد، و با خوبى و خوشى، به راهى مى‏رود، که سعادت و خوشبختى او، در آن است.

دوستى و خردمندى

التودد نصف العقل.

ح/ 142

ترجمه: دوستى و مهربانى با مردم، نیمى از عقل است.

شرح: شخص عاقل، با شخص نادان، تفاوتهاى زیادى دارد. اما این تفاوتها، همیشه و همه جا معلوم و آشکار نمى‏شود، بلکه موارد بخصوصى هست که عقل شخص عاقل، و نادانى شخص نادان، جلوه‏گر مى‏شود، و آشکار مى‏گردد که کدامیک عاقل و کدامیک نادان هستند.

یکى از این موارد، طرز رفتار با مردم است. شخص نادان، ارزش دوستى و مهربانى را نمى‏داند، و بهمین دلیل، با مردم دوستى نمى‏کند و محبت کسى را در دل خود جاى نمى‏دهد.

اما شخص عاقل، چون به نیروى عقل خود، قدر و قیمت دوستى و محبت را درک مى‏کند، براى خود دوستان خوب و فراوان انتخاب مى‏کند و با دوستانش نیز، همیشه با مهر و محبت رفتار مى‏کند.

یکى از راههائى که ما مى‏توانیم تشخیص دهیم چه کسى عاقل و چه کسى نادان است، همین است که ببینیم آیا شخص مورد نظر، با مردم دوستى و محبت مى‏کند، یا با هیچکس از در مهر و محبت و دوستى وارد نمى‏شود.

از آنجا که دوستى و محبت با مردم، یکى از مهمترین نشانه‏هاى عقل و شعور است، امام علیه‏السلام، براى دوستى ارزش فراوانى قائل شده است، تا جائى که فرموده است: همینکه شخصى با مردم دوستى و محبت کند، نشانه‏ى آن است که دست کم، نیمى از عقل طبیعى یک انسان در او وجود دارد.

پرهیز از دوستى با...

ایاک و مصادقه الا حمق، فانه یرید ان ینفعک فیضرک، و ایاک و مصادقه البخیل، فانه یبعد عنک احوج ما تکون الیه، و ایاک و مصادقه الفاجر، فانه یبیعک بالتافه، و ایاک و مصادقه الکذاب، فانه کالسراب: یقرب علیک البعید و یبعد علیک القریب.

ح/ 38

ترجمه: از دوستى با نادان بپرهیز، چون او مى‏خواهد به تو سود برساند، ولى از روى نادانى زیان می ‏رساند، از دوستى با شخص تنگ نظر بپرهیز، چون او تو را، هنگامى که به شدت نیازمند او باشى رها می ‏کند، از دوستى با شخص بد کاره بپرهیز، چون او به ناچیزترین قیمتها تو را می ‏فروشد، و از دوستى با دروغگو بپرهیز، چون او، مانند سراب، فریبت می ‏دهد. دور را در نظرت نزدیک نشان مى‏دهد، و نزدیک را دور جلوه‏گر می ‏سازد.

شرح: یکى از دستورات مهم اسلامى، که هم پیامبر اکرم (ص) و هم امام علیه‏السلام، درباره آن بسیار سفارش کرده‏اند، مسئله انتخاب دوست و همنشین است. کسانى که خصوصیات زشت و ناپسند، و صفات بدو نامطلوب دارند، بر روى دوستان و معاشران خود نیز تاثیر منفى مى‏گذارند، و به آنان، زیانهاى جبران ناپذیر مى‏زنند. از این رو، در انتخاب دوست، باید کمال مراقبت را به

عمل آوریم و دست کم، کسانى را که داراى چهار خصوصیت زشت «نادانى»، «بخل»، «بدکارى» و «دروغگویى» هستند، به عنوان دوست انتخاب نکنیم.

شخص نادان، هر چند هم که مهربان و صمیمى باشد، از آنجا که عقل کافى ندارد، موارد سود و زیان را نیز تشخیص نمى‏دهد. به همین جهت، حتى وقتى مى‏خواهد به دوست خود، سودى برساند، از روى نادانى، کارى مى‏کند که به زیان دوستش تمام شود.

شخص بخیل، یا تنگ نظر، نیز چون به مال دنیا بیش از هر چیز دیگر دلبستگى دارد، و حاضر نیست ذره‏اى از مال خود را از دست بدهد. تا زمانى به دوستى خود با دیگران ادامه مى‏دهد، که به او نیازمند نباشد. اما همینکه یکى از دوستانش به او نیازمند شود، حتى اگر در اوج نیازمندى باشد و تمام زندگى‏اش به اندکى گذشت و بخشش از سوى او بستگى پیدا کند، باز حاضر به گذشت و چشم‏پوشى از مال دنیا نمى‏شود، و دوست خود را، در آن اوج احتیاج، رها مى‏کند و به حال خود مى‏گذارد.

بدکاره، یا کسى که در روى زمین به فسق و فجور و فساد دست مى‏زند، نیز از کسانى است که باید از دوستى با او پرهیز کرد. شخص بدکاره، عزت و شرافت انسانى خود، و سعادت و رستگارى آخرت خود را، در برابر کم ارزش‏ترین چیزها از دست مى‏دهد. بنابراین، مسلم است که چنین کسى، براى دوستانش نیز، ارزشى قائل نخواهد شد، و آنها را در برابر اندک چیزى خواهد فروخت.

دروغگو نیز، شایسته دوستى نیست. چون او نیز، مانند

سراب که از دور به شکل آب دیده مى‏شود و از نزدیک چیزى جز خاک و ریگ بیابان نیست، همیشه به فکر فریب دادن است. شخص دروغگو، همیشه با دروغهاى خود، کارهاى خوب را به صورت کارهاى «بد» وا نمود مى‏کند. و کارهاى بد را بصورت «خوب» نشان مى‏دهد. در نتیجه، کسیکه با شخص دروغگو دوستى کند، فریب حرفهاى او را مى‏خورد، و دو عیب بزرگ در زندگى پیدا مى‏کند: نخست آن که از کارهاى خوب رویگردان مى‏شود، چون خیال مى‏کند که آن کارها «بد» است. و دیگر آنکه به انجام کارهاى بد مى‏پردازد، چون بخاطر حرفهاى دوست دروغگوى خود، گمان مى‏کند که آن کارها «خوب» است.

فرزند عزیز، وقتى مى‏خواهى با کسى دوست شوى مراقب باش که او، جزو هیچکدام از این چهار گروه نباشد. چون امام علیه‏السلام، به خاطر خیر و صلاح مسلمانان، سفارش کرده است که از دوستى با این گونه افراد، دورى کنند.

بنیاد نهج البلاغه هیات تحریریه