نگاهى به ترجمه هاى فارسى نهج البلاغه
- دوشنبه, ۲۷ خرداد ۱۳۹۲، ۱۱:۴۱ ق.ظ
مقدمه
بیش از هزار سال از تالیف جاویدان نهج البلاغه توسط سیدرضى قدس سره مى گذرد. سپرى شدن زمان، نه تنها این اثر را به بوته فراموشى نسپرده، بلکه روز به روز برجذابیت، شفافیت و رونق این هدیه آسمانى و اثر ارزشمند افزوده است; زیرا نهج البلاغه برادر قرآن است و مانند آن همیشه زنده وجاوید است. نهج البلاغه در طول قرن هاهمچون آفتابى درخشیده نظر دانشمندان ومحققان را به خود جلب کرده و مورد تمجیدو تحسین قرار گرفته است. نهج البلاغه شایسته تقدیر و تجلیل است; زیرا این کتاب از منبع بى پایان علم و فضیلت ریشه گرفته وجلوه اى از دریاى عظمت مولاى متقیان، امام على علیه السلام است. این کتاب منتسب به شخصیتى است که آفتاب وجودش هرگزغروب ندارد.
بریکایک مردم متعهد کشورمان، بویژه جوانان عزیز این سرزمین علوى لازم است که به این کلام نورانى روى آورند و با الهام ازراهنمایى ها و اشاره هاى آسمانى این دائرة المعارف علوى، توشه زندگى خود را اخذو مشکلات اجتماعى، اخلاقى، روانى،خانوادگى رفع کرده و سایر نیازمندى هاى خویش را تامین کنند.
نهج البلاغه اعجاب و شگفتى دوستان ودشمنان اسلام را برانگیخت و مورد توجه اندیشمندان فرقه هاى مختلف قرار گرفت.نهج البلاغه به زبان هاى زنده دنیا، همچون فارسى، ترکى، اردو، انگلیسى، فرانسوى،آلمانى، ایتالیایى، اسپانیایى، اسپرانتو،بوسنیایى، سندى و... ترجمه شده است.ده ها شرح بر نهج البلاغه و ده ها کتاب درباره نهج البلاغه نوشته شده و ترجمه فارسى این کتاب شریف براى مشتاقان فارسى زبان کلام مولاى متقیان، بویژه مردم عزیز کشورمان ازویژگى خاصى برخوردار است. این مقاله درصدد معرفى ترجمه هاى فارسى این یادگارجاویدان علوى مى باشد.
تاریخ ترجمه فارسى نهج البلاغه
از اواخر قرن چهارم هجرى که سخنان حضرت على علیه السلام توسط «سید رضى »گردآورى شده عالمان فارسى زبان بر آن شدند که این کتاب نورانى را به زبان فارسى برگردانند، تا فارسى زبانان از برکات این اثرنفیس بهره مند شوند.
قدیمى ترین نسخه ترجمه فارسى نهج البلاغه که دردست است، مربوط به قرن ششم هجرى است که اخیرا با تحقیق آقاى دکتر جوینى در دو جلد به چاپ رسیده است. بعد از آن، ترجمه حسین اردبیلى،معاصر شاه اسماعیل صفوى و سپس شرح وترجمه ملافتح الله کاشانى است. در قرن اخیر ترجمه هاى فارسى بسیارى از نهج البلاغه صورت پذیرفته است.
اکنون ترجمه هاى فارسى نهج البلاغه را که به آن دسترسى داشته ایم، معرفى مى کنیم.تعدادى از این ترجمه ها تمام کتاب نهج البلاغه را و تعدادى هم بخش هایى از آن رادربرگرفته است.
1 - ترجمه نهج البلاغه
این کتاب را یکى از بزرگان قرن ششم هجرى که احتمالا یکى از اهالى خراسان مى باشد، تالیف کرده است. در این ترجمه معناى فارسى کلمات در زیر عبارات عربى آمده است. این ترجمه با تحقیق دکترعزیزالله جوینى درسال 1408 ه .ق، در 2جلد به چاپ رسیده است. دکتر جوینى درباره نسخه این اثر مى نویسد: «این نسخه گرانبها را شاه عباس صفوى در سال 1017وقف حرم مطهر رضوى علیه السلام کرده است. و ازخصوصیات دستورى، واژه ها و سبک آن مى توان حدس زد که مؤلف آن با ابوالفتوح رازى هم زمان بوده یا اندکى از وى جلوتریعنى در قرن پنجم و ششم مى زیسته است. (1)
2 - ترجمه اردبیلى
این کتاب توسط حسین بن شرف الدین اردبیلى متوفاى 950 ه .ق معاصر شاه اسماعیل صفوى ترجمه شده است.
وى در این ترجمه از منهاج البراعه قطب راوندى و شرح نواب لاهیجى بهره گرفته است. این کتاب در سال 1355 در «مطبعه اخوان کتابچى » به چاپ رسیده ودیوان منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام باترجمه میبدى نوشته شده است.
در این کتاب ترجمه فارسى باخطریز در زیر متن نوشته شده است.همچنین ترجمه داراى فهرست به سبک زمان خویش و اطلاعاتى راجع به جمع آورى نهج البلاغه توسطشریف رضى مى باشد.
3 - تنبیه الغافلین وتذکرة العارفین
اثر ملافتح الله کاشانى (متوفاى 988 ه .ق) نویسنده تفسیر منهج الصادقین.
4 - ترجمه و شرح نهج البلاغه آقامحمدباقر لاهیجى
وى آن را درعصر فتحعلى شاه قاجار تالیف کرد. دیوان منسوب به امام على علیه السلام درحاشیه آن آمده است.
5 - ترجمه و شرح نهج البلاغه قزوینى
محمدصالح قزوینى این کتاب را در دوجلد با یک مجلد تنظیم کرده و درتوضیح مطالب و عبارات مولاى متقیان علیه السلام از اشعارشاعران معروف فارسى زبان بهره فراوان برده است.
6 - دائرة المعارف علوى
حاج میرزا خلیل کمره اى در این کتاب،نهج البلاغه را به 24 موضوع تقسیم بندى کرده و به شرح آن ها پرداخته است. جلد اول آن در مورد خلقت و جلد دوم آن درموردجنگ مى باشد. این اثر حاوى مطالب بسیارسودمند و با ارزش مى باشد.
7 - ترجمه نهج البلاغه عمادزاده
اثر عمادالدین حسین اصفهانى (متوفاى 1410 ه .ق) از نویسندگان مشهور و داراى تالیفات بسیار در زمینه هاى تاریخ اسلام،تاریخ انبیا، زندگانى ائمه علیهم السلام و سائرموضوعات دینى مى باشد. چاپ اول این اثردر سال 1400 ه .ق انجام گرفت و پس از آن توسط انتشارات شرق در تهران چندبار چاپ گردید.
8 - ترجمه نهج البلاغه شهیدى
این کتاب در سال 1368 توسط دکتر سیدجعفر شهیدى نوشته شد و توسط سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى چاپ شد.ناشر این کتاب در مورد ویژگى هایش مى نویسد: «تفاوت و مزیت این ترجمه بردیگر ترجمه ها، در این است که این اثر علاوه بر امانت و اتقان و تطبیق یکایک واژه هاى عربى با فارسى، در مراعات ویژگى ادبى این اثر جاودانى - یعنى به کاربردن صنایع لفظى وآرایش هاى ادبى از استعاره و تشبیه و جناس و موازنه و مراعات نظیر بویژه سجع مى باشدو در برگردان فارسى تا آن جا که ممکن بوده این نکات مورد توجه قرار گرفته; اما با این همه، معنى فداى آرایش لفظ نشده است، ودر آخر کتاب تعلیقه هاى مناسب آورده شده است.»
کلامى از این مترجم
مترجم در مقدمه کتاب مى نویسد: «درمیان هزاران نام که مصنفان، مؤلفان و یامترجمان حوزه مسلمانى بر کتاب هاى خودنهاده اند، هیچ نامى چون «نهج البلاغه » راه سخن رساگفتن » با محتواى کتاب منطبق نیست و مى توان گفت: این نام از عالم غیب بر دل روشن شریف رضی- رحمه الله - افاضه گردیده است که «الاسماء تنزل من السماء» راه سخن رساگفتن را در این مجموعه باید یافت.»
ترجمه نهج البلاغه شهیدى اخیراتلخیص شده و به عنوان «منتخب » به دانش دوستان عرضه شده است.
9 - ترجمه و شرح نهج البلاغه فیض
حاج سید على نقى اصفهانى معروف به «فیض الاسلام » این اثر را در مدت 10 سال و در 6 جلد نوشته است.
این کتاب در 50 سال اخیر در میان فارسى زبانان، به ویژه مردم ایران معروف شده است.بدون تردید مى توان ادعا کرد که در نیم قرن اخیر اکثر ترجمه ها و شرح ها از این ترجمه سود جسته اند. این ترجمه با خط زیباى طاهر خوشنویس تبریزى بارها به زیور طبع آراسته گشته و همیشه در بازار به صورت شش جلدى، سه جلدى، دو جلدى و یک جلدى موجود بوده است. طالبان سخنان علوى از این ترجمه استقبال شایان توجهى کرده اند.
مترجم درباره علت ترجمه این کتاب مى نویسد: «گاهى در بعضى از مجالس دینى ومذهبى پاره اى از کلمات این کتاب را خوانده ومعنى مى کردم. شنوندگان به شگفت آمده مى گفتند: اگر علما و رجال دینى ترجمه فرمایشات امام على علیه السلام را در کتاب نهج البلاغه به طورى که در خور فهم هر فارسى زبان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهره مندمى شدند; ولیکن افسوس که از ترجمه وشرحهایى که در دسترس است چنان که بایداستفاده نمى شد. بنابراین بر نگارنده واجب شد که دست از کار بردارم و این کتاب جلیل رابه زبان فارسى سلیس و روان ترجمه نموده وکلمات و جملاتى که محتاج به شرح باشد،میان دو قوسى به اجمال و اختصار بیان نمایم تا ترجمه و شرح با هم فرق داشته وهمه از آن بهره مند گردند.»
10 - نهج البلاغه منظوم
دانشمند معظم، محمدعلى انصارى قمى نهج البلاغه را در قالب 27 هزار بیت شعر فارسى به نظم در آورد. این اثر در ده جلد و به صورت پنج مجلد و با خط زیباى حسن هریسى تبریزى به طبع رسیده است. وى ترجمه خطبه اول را با این شعر آغاز کرده است:
سپاس و شکر بى پایان خدا را که ما را از عدم کرد آشکارا نبرده کس به کنه مدحتش پى نکرده راه وصفش را کسى طى
11 - ترجمه و شرح زمانى
دانشمند معظم، مصطفى زمانى نهج البلاغه را در 4 جلد ترجمه کرد که بارها در قم چاپ شد. مترجم در مورد روش ترجمه اش مى نویسد: «اینجانب در این کتاب مطالب امام على علیه السلام را در کنار آیات قرآن مجید بررسى نموده ام. در نتیجه، در یک مورد نهج البلاغه تفسیر قرآن قرار گرفته و مورد دیگر امام على علیه السلام مطلب را به اجمال بیان کرده که توضیح آن در قرآن موجود است. به تعبیردیگر، نهج البلاغه و قرآن همانند دو برادردلسوز هستند که به هنگام لزوم به کمک یکدیگر مى شتابند و در مواقع عادى هرکدام در مسیر خود هستند.»
این ترجمه در بیش تر وقایع تاریخى از شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید بهره مند گردیده است.
12 - ترجمه و تفسیر نهج البلاغه جعفرى
علامه محمدتقى جعفرى نهج البلاغه را در27 جلد ترجمه و تفسیر کرده است. در این کتاب از نهج البلاغه نسخه صبحى صالح استفاده شد.
بهره گیرى از منابع متعدد تشیع و تسنن،تفاسیر، تواریخ، دیوان ها، به ویژه از مثنوى معنوى و سخنان و نوشته هاى نویسندگان وپژوهشگران خارجى از امتیازات این کتاب مى باشد. ترجمه و تفسیر فوق به علت کسالت مؤلف تا آخر خطبه 185 متوقف شد.خطبه 185 را نویسنده در لندن تفسیر کرده است. این اثر 27 جلدى اخیرا توسط آقاى محمدرضا جوادى در یک جلد قطور تلخیص و روانه بازار شده است.
13 - ترجمه گویا و شرح فشرده
اثر محمد جعفر امامى و محمدرضا آشتیانى است که زیر نظر آیة الله مکارم شیرازى در 3جلد نوشته شده است. ویژگى هاى این ترجمه :
الف) ترجمه عبارات عربى به طرز روان وسلیس.
ب) توضیحات لازم و ارائه مطالبى سودمنددر موارد موردنیاز.
ج) شان ورود، شرایطى که خطبه ها در آن صادر شد.
د) تفسیر لغات مشکل.
ه) مدارک خطبه ها در این ترجمه آمده است.
14 - سخنان على علیه السلام
اثر جواد فاضل که بعد از سال 1320 نوشته شد و بارها به چاپ رسید. در این ترجمه عبارات عربى نهج البلاغه نیامده است; فقطدر بعضى موارد عبارات کوتاهى از نهج البلاغه انتخاب و نقل شده است.
این اثر ظاهرا اولین ترجمه فارسى است که در نیم قرن اخیر به سبک جدید چاپ ومنتشر شده است.
15 - ترجمه و شرح باغمیشه اى
حاج میرزا احمدمدرس، مشهور به میرزاآقاباغمیشه اى تبریزى این کتاب را در 20 جلدتالیف کرده است. مؤلف در این اثر پس از نقل فرازى از کلام مولاى متقیان علیه السلام تحت سه عنوان به بحث مى پردازد:
1 - لغت. 2 - اعراب. 3 - معنا.
برخى خطبه ها و نامه هاى امام امیرالمؤمنین علیه السلام که در نهج البلاغه نیامده،در این کتاب آمده است.
گاهى به مصادر نهج البلاغه هم اشاره شده است. این کتاب با خط على اصغر عالم دیانتى تبریزى به طبع رسیده است.
16 - خورشید بى غروب
اثر عبدالمجید معادیخواه که بافهرست هاى دهگانه تنظیم و در یک جلد،تمام نهج البلاغه ترجمه شده است.
دراین اثر متن در یک صفحه و ترجمه فارسى آن در صفحه مقابل قرار دارد.
17 - سروش خدا در سرود على علیه السلام
اثر ذبیح الله منصورى، این کتاب متن عربى ندارد و فقط ترجمه فارسى نهج البلاغه را دربرگرفته است و در یک جلد منتشر شده است.
18 - ترجمه آیتى
عبدالمحمد آیتى نهج البلاغه را در دو جلدترجمه کرده است که در سال 1376 ش. چاپ شده است. چاپ ششم این ترجمه در یک جلد به بازار آمده است.
19 - ترجمه
اثر سید کاظم ارفع، در این کتاب متن نهج البلاغه در یک صفحه و ترجمه در مقابل آن قرار گرفته است. این اثر در سال 1378 توسط انتشارات فیض کاشانى به چاپ رسید.
20 - ترجمه استاد جعفرى
علامه محمدتقى جعفرى تمام نهج البلاغه را در یک جلد ترجمه کرد که به کوشش على جعفرى و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامى درسال 1378 چاپ و منتشر شد. این کتاب،دومین اثر استاد جعفرى در زمینه ترجمه نهج البلاغه مى باشد.
21 - ترجمه امام ابهرى
دراین کتاب 125 خطبه نهج البلاغه توسط نگارنده در سال 1383 ه .ق به صورت نظم و نثر، به فارسى ترجمه شده است.
22 - سخنان جاویدان
اثر داریوش شاهین، متن عربى نهج البلاغه در این کتاب نیامده است. چاپ اول آن درسال 1398 ه .ق درتهران انجام یافت و بعد ازآن چندبار چاپ شد و چاپ پنجم آن در سال 1402 ه .ق در 1632 صفحه به طبع رسید.
23 - ترجمه ابن ابى الحدید
اثر شمس الدین محمد بن مراد که در سال 1013 ه .ق ترجمه شده است. وى در این اثرتا جلد هفتم نهج البلاغه ابن ابى الحدید را به فارسى برگردانده است.
24 - مظهرالبینات
اثر نصرالله بن تراب دزفولى که در سال 1292 ه .ق به رشته تحریر در آورده است.
25 - ترجمه ملاتاجا
اثر تاج الدین حسن، معروف به ملاتاجا،پدر فاضل هندى (نویسنده کشف اللثام).
26 - درمکتب على علیه السلام
اثر عمران علیزاده تبریزى که بخشى از نهج البلاغه را در بردارد.
27 - شگفتى هاى نهج البلاغه
ترجمه کتاب «روائع نهج البلاغه » اثرنویسنده معروف مسیحى، «جرج جرداق »،مولف کتاب معروف «الامام على صوت العدالة الانسانیه » که توسط آقاى فخرالدین حجازى و محمدرضا انصارى به صورت جداگانه ترجمه و به نام «زیبایى هاى نهج البلاغه » منتشر شد.
28 - مواعظ اهل اسلام
اثر سید حسین عرب باغى ارومى که خطبه هایى را از نهج البلاغه برگزیده و آن ها رادر نماز جمعه ارومیه خوانده، سپس به نام مواعظ اهل اسلام ترجمه و منتشر کرده است.علامه تهرانى شرح حال وى را در نقباء البشرآورده است. مؤلف در بین سال هاى 1294 تا1369ه .ق زندگى مى کرد.
29 - هزار گوهر
اثر سیدعطاءالله مجدى که هزار کلمه ازکلمات امیرالمؤمنین على علیه السلام را از نهج البلاغه استخراج کرده و به ترتیب حروف تهجى مرتب ساخته و به صورت نظم و نثر، به فارسى ترجمه نموده است. دفتر نشر فرهنگ اسلامى چاپ ششم این کتاب را در سال 1377 در تهران به چاپ رسانده است.
30 - سخنان درخشان امام على علیه السلام
اثر هادى خاتمى بروجردى که قسمت هایى را از نهج البلاغه برگزیده و به فارسى ترجمه وشرح کرده است.
31 - سخنان على علیه السلام در نهج البلاغه
اثر فضل الله کمپانى که گزیده هایى از نهج البلاغه را ترجمه کرده و در سال 1394 ه .ق در تهران به چاپ رسانده است.
32 - الهام از گفتار على علیه السلام
اثر سید محمدتقى حکیم که موضوعاتى ازنهج البلاغه را ترجمه کرده و هر قسمتى را به عنوان یک درس جداگانه قرار داده است. هردرس با کلامى از نهج البلاغه شروع مى شود وشرح مؤلف برآن در ادامه اش مى آید. مؤلف آن را در سال 1346 منتشر کرد.
33 - سیرى در نهج البلاغه
مقدمه کتاب با این شعر آغاز مى شود:
نردبان آسمان است این کلام هر که از آن بررود، آید به بام نى به بام چرخ کان اخضر بود بل به بامى کز فلک برتر بود
استاد مطهرى این کتاب را به 7 موضوع تقسیم کرده و با نقل فرازهایى از کلام على علیه السلام آن را ترجمه و توضیح داده است.موضوعات فوق به این شرح است:
1 - کتابى شگفت.
2 - الهیات و ماوراء الطبیعه.
3 - سلوک و عبادت.
4 - حکومت و عدالت.
5 - اهل بیت و خلافت.
6 - موعظه و حکمت.
7 - دنیا و دنیا پرستى.
34 - خدا در نهج البلاغه
اثر محمدعلى گرامى.
35 - سى درس از نهج البلاغه
اثر على کاظمى.
36 - ترجمه مبشرى
اثر اسدالله مبشرى که بخش دوم (نامه ها)و بخش سوم (کلمات قصار) نهج البلاغه را باعنوان گزیده اى از سخنان على علیه السلام ترجمه کرده است. وى مقدمه کتاب خویش را با این شعر مولوى آغاز کرده است:
راز بگشاى اى على مرتضى اى پس از سوء القضا حسن القضاء
مؤلف بعدها تمام نهج البلاغه را ترجمه کرد وچاپ سوم آن در سال 1366 منتشر شد.
37 - نهج البلاغه فارسى
اثر محمدمهدى ابوترابى سهندى که نگارش آن درسال 1097 ه .ق به اتمام رسید.
38 - ترجمه آیة الله طالقانى
اثرآیة الله سید محمود طالقانى که در جلد اول این کتاب، نهج البلاغه را تا خطبه 81 به فارسى برگردانده و در سال 1326 چاپ شده است.
مترجم توضیحات خویش را در پاورقى آورده و در مورد هدف ترجمه خود نوشته است:
«این ترجمه را فقط براى آشنایى اولى عموم فارسى زبانان نگاشته ام.»
39 - نهج البلاغه در قالب مثنوى
اثر امید مجد، جوان نیشابورى که بخشى ازنهج البلاغه را به صورت نظم در قالب مثنوى ترجمه کرده است.
وى تاکنون توانسته است 180 خطبه حضرت على علیه السلام را در قالب مثنوى به نظم در آورد. وى قبلا کل قرآن را در قالب 18 هزاربیت بر وزن شاهنامه سروده بود که تاکنون 8بار تجدید چاپ شده است.
40 - الکاشف
این کتاب برخلاف آثار قبلى، ترجمه و یاشرح فارسى نیست، بلکه استاد مصطفوى خراسانى آن را براى راهنمایى نهج البلاغه پژوهان به موضوعات و کلمات این اثرجاویدان، نگاشته است.
نویسنده درمورد علت تالیف این کتاب مى نویسد: «این کتاب شریف (نهج البلاغه) رابا آن که بسیار مطالعه مى کردم، گاهى براى یافتن مطلبى که سابقا دیده بودم، ساعت هاصرف وقت مى کردم، در سال 1330 هجرى به فکر افتادم که مانند کشف الآیات قرآن،تالیفى براى نهج البلاغه فراهم کنم.»
