اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش می داد، به یقین چنین منتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می نهاد، لیکن خدای سبحان بزرگمنشی را بر آنان ناپسند دید و فروتنی شان را پسندید. پس پیامبران- از روی فروتنی- گونه های خود را بر زمین چسبانیدند، و چهره های خود را به خاک مالیدند، و برابر مومنان فروتنی نمودند و خود مردمانی مستضعف بودند. خدایشان به گرسنگی آزمود و به سختی مبتلاشان فرمود، و با ترس و بیمها امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها، ایمانشان را پدید آورد. پس مال و فرزندان را میزان خشم یا خشنودی خدا میانگارید، و آزمایش و امتحان- او- را نشانه توانگری و توانایی مپندارید، و خدای سبحان و تعالی فرمود: آیا می پندارند اینکه ما آنان را به داشتن مال و پسران مدد می نماییم، می شتابانیم آنان را در نیکیها؟ نه، آنان نمی دانند و خدای سبحان مستکبران از بندگان خود را می آزماید به ارزشی که دوستان مستضعف او در دیده آنان دارند. موسی بن عمران و برادرش هارون بر فرعون درآمدند، جامه های پشمین بر تن و چوبدستیها در دست، و با او پیمان نهادند به جاودانگی سلطنت و دوام به ارجمندی و عزت اگر مسلمانی پذیرد- و راه طغیان پیش نگیرد- فرعون گفت: از این دو تعجب نمی کنید، که شرط جاودانگی ملک و همیشگی عزت مرا می پذیرند، و خود- چنین که می بینید- در خواری و فقر اسیرند - فرستنده آنان کیست؟- و چرا دستبندها و گردنبندهای زرین بر ایشان آویزان نیست؟ زر و گردآوردن آن را بزرگ داشت، و پشم و پوشیدن آن را خواری پنداشت.

و اگر خدای سبحان اراده می فرمود آن هنگام که پیامبران خود را مبعوث نمود، تا برای آنان گنجهای زر را بگشاید، و کانهای طلای ناب را آشکار نماید، و باغستانها، و درختستانها، و ددگان زمین، و پرندگان آسمان را بر آن جمله بیفزاید، چنین می کرد و اگر کرده بود نه پاداش مانده بود، و نه امتحان، و نه اخبار - آسمان و آمدن پیامبران- و نه پذیرندگان دعوت مزد آزمودگان را سزاوار بودند، و نه مومنان از پاداش نیکوکاران برخوردار، و نه اسمها معنیهای خود را نمودار، لیکن خدای سبحان فرستادگان خود را در اراده شان نیرومند گرداند، و در آنچه دیده ها از ظاهر آنان می بیند خوار نمایاند با قناعتی که دل و چشمها را از بی نیازی پر دارد، و درویشیی که دیده ها و گوشها را پر بیازارد، و اگر پیامبران را نیرویی بود که با آن به ستیز نتوان برخاست، و عزتی که از آن نتوان کاست، و پادشاهیی که مردمان گردن به سوی آن کشند، و آرزومندان رخت بر اشتران بسته روی به سوی آن نهند، بر مردمان آسانتر بود که از قدرت آنان عبرت پذیرند، و راه گردنکشی پیش نگیرند، لیکن در چنین حال ایمانشان یا از بیم جان بود و یا امید - به دست آوردن نان و چنان ایمان و کار نیکو، خالص نمی نمود- بلکه نیم از ترس و نیمی به رغبت بود. اما خدای سبحان خواست تا پیامبران او را فرمانبردار بودن، و کتابهای او را باور نمودن، و به درگاه او فروتنی کردن و فرمان او را به خواری گردن نهادن، و پیشانی طاعت به درگاه او سودن، کارهایی باشد خاص او- که از دل خیزد- و چیزی با آن نیامیزد، و هر چه سختی و آزمایش سترگ، پاداش و مکافات بزرگ.

نمی بینید خدای سبحان، پیشینیان از آدم (ص) تا پسینیان از این عالم را آزمود- به حرمت نهادن- سنگهایی بی زیان و سود، که نبیند و نتواند شنود. پس خدا آن را خانه با حرمت خود ساخت و برای فراهم آمدن و عبادت مردمانش پرداخت. پس آن خانه را در سنگلاخی نهاد از همه سنگستانهای زمین دشوارتر، و ریگزاری رویش آن از همه کمتر. به دره ای از دیگر دره ها تنگتر، میان کوههایی سخت و ریگهایی نرم دشوار گذر، و چشمه هایی زه آب آن کم و ده های جدا از هم، که شتر در آنجا فربه نشود و اسب و گاو و گوسفند علف نیابد. پس آدم و فرزندان او را فرمود تا روی بدان خانه دارند- و با حرمتش شمارند- پس خانه برای آنان جایگاهی گردید که سود سفرهای خود را در آن بردارند و مقصدی که بارهای خویش در آن فرود آرند. دلها در راه دیدار آن شیدا، از دشتهایی بی آب و گیاه، و مغاک دره های ژرف و جزیره های از یکدیگر جدا،- در پهنه- دریا تا از روی خواری شانه هاشان را بجنبانند و گرداگرد خانه کلمه تهلیل بر زبان رانند، و بر گامها روند دوان، خاک آلود و مو پریشان. جامه ها را به یک سو انداخته، و با واگذاشتن موها خلقت نیکوتری خود را زشت ساخته. آزمایشی بزرگ و امتحانی دشوار و آزمودنی آشکار برای پدید آمدن نافرمان از فرمانبردار. خدا زیارت خانه را موجب رحمت خود فرمود، و وسیلت رسیدن به بهشت نمود. و اگر خدای سبحان می خواست خانه با حرمت و عبادتگاه با عظمت خود را میان باغستانها نهد و جویبار، و در زمین نرم و هموار، و درختستانهای از هم ناگسسته، و میوه ها در دسترس و عمارتها در هم و دهستانها به یکدیگر پیوسته، میان گندمزارهای نیکو و باغهای سرسبز تازه رو و زمینهای پر گیاه گرداگرد او، و بقعه های پر باران و باغستانهای خرم، و راههای آبادان، پاداش کم بود و آزمایش ناچیز هم، و اگر بنیادی که پایه آن بناست، و سنگهایی که خانه بدانها برپاست، از زمرد سبز بود و یاقوت سرخ فام، و با روشنی و درخشش تمام، از راه یافتن دو دلی در سینه ها می کاست، و کوشش شیطان را از دلها دور می کرد، و شک و تردید از مردمان برمی خاست. لیکن خدا بندگانش را به گونه گون سختیها می آزماید، و با مجاهدتها به بندگی شان وادار می نماید، و به ناخوشایندها آزمایششان می کند تا خودپسندی را از دلهاشان بزداید، و خواری و فروتنی را در جانهاشان جایگزین فرماید، و آن را درهایی سازد گشاده به بخشش او، و وسیلتهایی آماده برای آمرزش او.

پس خدا را! خدا را! بپرهیزید از سرکشی در این جهان و بترسید از کیفر ناخوشایند ستم در آن جهان، و پایان زشت خودبینی که دامی است نهاده شیطان. دامی بزرگ و فریفتنی سترگ. بر دل مردان راه یابد، چون زهر کشنده که در اندامها شتابد. هیچگاه از کار باز نماند، و به خطا کس را از مکر خود نرهاند. نه دانشمندی را به خاطر دانش و نه مستمندی را در فرسوده پوشش، و خدا بندگان با ایمان خود را از این آسیب بر کنار می دارد، با نمازها و زکاتها و روزه گرفتنهای دشوار، در روزهایی که واجب است تا اندامهاشان بیارمد با این کار، و دیده هاشان خاشع شود و جانهاشان خوار. و سبک ساختن دلهای آنان، و بردن خودبینی از ایشان، به فروتنی که در این عبادتهاست: از چهره های شاداب را به تواضع بر خاک سودن، و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت به فروتنی و خواری به خاطر روزه داری، و آنچه در زکات است از دادن بهره های زمین و جز آن، به مستمندان و بیچارگان. بدانچه در این کارهاست بنگرید: از سرکوبی جوانه های نازش و بازداشتن نهالهای خودپسندی از رویش.

نگریستم و هیچ یک از جهانیان را نیافتم که برای چیزی تعصب ورزد جز آنکه آن تعصب را علتی بود: آنچه نادانان را بفریبد، و یا پذیرفتن آن اندیشه بی خردان را زیبد. تنها شمایید که برای چیزی تعصب می نمایید که آن را سببی شناخته نیست و علتی دانسته نه. اما شیطان به خاطر گوهر خود بر آدم تعصب آورد، و در آفرینش وی او را سرزنش کرد و گفت: من از آتش ساخته ام و تو از گل پرداخته. اما توانگران و خداوندان نعمتهای فراوان، تعصب ورزیدند، چون نشانه های نعمت را دیدند، گفتند: ما را دارایی و فرزندان بیش است و عذابی مان نه در پیش است. پس اگر به ناچار تعصب ورزیدن باید، در چیزی تعصب ورزید که شاید: در خویهای نیک و گزیده و کردارهای پسندیده، و کارهای نیکو که افزونی بر یکدیگر جستند در آن، بزرگواران و دلاوران از خاندانهای عرب و مهتران قبیله- نیکو حسب. از آراسته بودن- به خوبی خوی و رفتار، و بردباری به هنگام خشم بسیار، و آنچه پسندیده است از رفتار و کردار. پس در خصلتهای نیکو تعصب ورزید از حمایت کردن پناهندگان، و به سر رساندن پیمان و آراسته بودن به تقوی و ایمان، و از خودپسندی دوری گزیدن، و به فضیلت آراسته بودن، و دست بازداشتن از ستمکاری و بزرگ شمردن- گناه- خونریزی و خونخواری، و داد مردمان دادن، و خشم را فرو خوردن، و پرهیز از تبهکاری در زمین،و بپرهیزید از آنچه فرود آمد بر امتهای پیشین، از کیفرهایی که دیدند بر کردارهای ناشایست و رفتارها که کردند و نبایست. پس نیک و بد احوالشان را به یاد آرید و خود را از همانند شدن به آنان برحذر دارید. - و چون به چشم خرد دیدید- و در خوشبختی و بدبختی شان اندیشیدید، آن را عهده دار شوید که عزیزشان گرداند و دشمنان را از سرشان راند، و زمان بی گزندی شان را به درازا کشاند، و با عافیت از نعمت برخوردار و پیوند رشته بزرگواری با آنان استوار. و آن از پراکندگی دور نمودن بود و به سازواری روی آوردن، و یکدیگر را بدان برانگیختن و سفارش کردن، و بپرهیزید از هر کار که پشت آنان را شکست و نیروشان را گسست، چون: کینه هم در دل داشتن و تخم نفاق در سینه کاشتن و از هم بریدن، و دست از یاری یکدیگر کشیدن. و در احوال گذشتگان پیش از خود بنگرید، مردمی که با ایمان بودند چسان به سر بردند؟ و چگونه آنان را آزمودند؟ آیا نبودند گرانبارتر آفریدگان. و به هنگام آزمایش کوشاترین بندگان، و تنگ زندگانی ترین مردم جهان؟ فرعونان آنان را به بندگی گرفتند و در عذاب سخت کشیدند، و تلخی- زندگانی- را جرعه جرعه بدیشان نوشانیدند. پس پیوسته در خواری و هلاکت بودند و مقهور چیرگی و قدرت، نه چاره ای می یافتند تا سر باز زنند، و نه راهی که عذاب را از خود دور کنند. تا چون خدا دید چگونه در راه دوستی او بر آزار شکیبایند، و چسان از بیم او ناخوشایند را تحمل می نمایند، از تنگناهای بلا گشایشی برایشان پدید آورد، و از پس خواری ارجمندشان فرمود و آرامش را جایگزین بیم کرد. پس پادشاهان حکمران شدند و پیشوایان با فر و شان و کرامت خدا درباره شان تا بدانجا رسید که دیده آرزو نهایت آن را ندید. پس بنگرید چسان می نمودند، آنگاه که گروهها فراهم بودند، و همگان راه یک آرزو را می پیمودند، و دلها راست بود و با هم سازوار و دستها یکدیگر را مددکار، شمشیرها به پاری هم آخته، و دیده ها به یکسو دوخته، و اراده ها در پی یک چیز تاخته، آیا مهتران سراسر زمین نبودند، و بر جهانیان پادشاهی نمی نمودند؟ پس بنگرید که پایان کارشان به کجا کشید، چون میانشان جدایی افتاد، و الفت به پراکندگی انجامید، و سخنها و دلهاشان گونه گون گردید. از هم جدا شدند، و به حزبها گراییدند، و خدا لباس کرامت خود را از تنشان برون آورد، و نعمت فراخ خویش را از دستشان به در کرد، و داستان آنان میان شما ماند، و آن را برای پندگیرنده عبرت گرداند