نهج ‏البلاغه گنجینه عظیمى است که به این سادگى حتى به موجودیت آن نمى ‏شود دست‏یافت و آن را فهمید و بعد از اینکه چنین موجودى را شناختیم نوبت کار اصلى یعنى بهره‏بردارى است . ما هنوز موجودیت نهج‏البلاغه را هم نشناخته‏ایم، البته بسیارى از منابع غنى اسلامى نیز همین وضعیت را دارند، اما نهج‏البلاغه با رتبه و پایه والایى که دارد در حقیقت‏یک استثنا است که باید به صورت یک گنجینه استثنائى با آن برخورد کرد .

اولا این کتاب یک کتاب دست اول اسلامى است و در این شرایط تاریخى ما که با صدر اسلام تقریبا 1400 سال فاصله داریم منابع دست اول و اصیل اهمیت ویژه‏اى دارد، علت این است که با طول زمان میل به تاویل و برداشتهاى تاویل‏گونه افزایش پیدا مى‏کنند و این یکى از آفات تفکرات الهى است، وقتى زمان از منبع جوشش دین قدرى فاصله پیدا مى‏کند، ذهنها، خلاقیتها، و ابتکارات و جوششهاى درونى انسانهاى هوشمند آنها را به استنباطهایى که بیشتر متکى به سلیقه‏هاست‏سوق مى ‏دهد، و همین امر به صورتى نامرئى ادیان را منحرف مى‏کند . ادیان گذشته که منحرف شده‏اند یکى از اصلى‏ترین آفات آنها این بوده که متون اولى و اصلى‏شان به طور کامل و سالم باقى نمانده است .
البته ما قرآن را دست‏نخورده داریم، و این خود امتیاز بسیار بزرگى است که موجب شده، محورى براى استنباطهاى گوناگون اسلامى، با همه آفاق وسیع اختلاف سلیقه‏ها، وجود داشته باشد، یعنى بالاخره نقطه‏اى هست که آراء و عقاید مختلف به آن نقطه متکى باشند و آن قرآن است، لکن این کافى نیست که جلوى تاویل و اظهارنظرها و سلیقه‏گرائیها و احیانا هوى و هوس‏گرائیها را بگیرد . امیرالمؤمنین علیه‏السلام به ابن عباس فرمود:
«لاتخاصمهم بالقرآن فان القرآن حمال ذو وجوه‏» . (1)
وقتى که با خوارج مباحثه کنى به قرآن استناد نکن .
راستى آیا با کسانى که «و من الناس من یشرى نفسه ابتغا مرضاه الله‏» . (2) را که درباره امیرالمؤمنین على علیه‏السلام نازل شده با ابن ملجم تطبیق مى‏کنند و این قدر ذهنشان از راه حق منحرف است‏با اینها مى‏شود به قرآن استناد کرد؟ !
ما در زمان خود کسانى را که به آیات قرآن استناد مى‏کردند اما با ابزارى از تاویل مشاهده نمودیم در یک چنین‏شرایطى هر چه متون اسلامى و آثار رسیده از صدر اسلام بیشتر باشد، امکان محققان براى استنباط صحیح دین بیشتر است .
در گذشته «مؤوله‏» و «التقاطیون‏» به روایات و احادیث کارى نداشتند، تا صحبت از حدیث‏به میان مى‏آمد، مى‏گفتند: شما قرآن را قبول ندارید؟ ، مثل اینکه بین اعتقاد به قرآن و استناد به حدیث تعارضى وجود دارد! اوایل ما تعجب مى‏کردیم و خیلى حساس نبودیم بعد که دیدیم اینها با قرآن چه جور معامله مى‏کنند و چه جور حدیث صحیح صریح را رد مى‏کنند، آن وقت فهمیدیم که اینها علت مخالفتشان با حدیث چه بوده . در آنجا هم امیرالمؤمنین به ابن عباس مى‏فرماید: که با خوارج به «سنت‏» احتجاج کن، زیرا که سنت قابل تاویل نیست، روشن است، اگر ما در شرایط کنونى جهان اسلام که مسلمانها اقطار وسیعى از جغرافیاى عالم را گرفته‏اند و آراء و عقاید و نظرات، اجتهادها و مکتب‏هاى گوناگون بر ذهن و روحشان حاکم گشته است، اگر ما امروز بتوانیم متون صدر اسلام را احیا کنیم کمک زیادى به ایجاد یک محور اصلى براى این اجتهادها کرده‏ایم .
به نهج‏البلاغه از این دیدگاه بنگرید، نهج‏البلاغه با این دیدگاه هرگز با کتاب حدیث فلان صحابى یا تابعى که پنجاه سال، شصت‏سال، صد سال، صد و چهل سال بعد از هجرت بوده قابل مقایسه نیست . نهج‏البلاغه کلام اولین مؤمن به وحى محمدى (ص) است، و کلام خلیفه پیغمبر، خلیفه‏اى که همه مسلمانان بر او اتفاق نظر دارند، و امامى که به اعتقاد شیعه و بسیارى از اهل سنت افضل صحابه است، یعنى انسانى در این حد از عظمت و اهمیت، سخنانش عینا باقى مانده است و این مى‏تواند نشان‏دهنده متنى عظیم و اصیل از معارف اسلامى باشد، متنى که همه چیز هم در آن وجود دارد نبوت، فلسفه تاریخ، اخلاق، زهد، رهبرى در جامعه، نظام سیاسى، اجتماعى و مسائل عرفانى و . . . و مى‏توان پایه‏هاى اعتقاد کامل و جامع به اسلام را در این کتاب جست .
این کتاب وقتى در کنار قرآن قرار گیرد یقینا تالى قرآن است، یعنى ما دیگر کتابى نداریم که داراى این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت‏باشد، لذا احیاى نهج‏البلاغه تنها وظیفه شیعیان نیست، بلکه وظیفه همه مسلمانان است، همه مسلمانان به عنوان احیاى یک میراث بى‏نظیر اسلامى باید نهج‏البلاغه را زنده کنند . و این احیا نه فقط به معناى کثرت چاپ - که خوب زیاد هم چاپ شده - بلکه به معناى تحقیق در آن است، همچنانکه روى قرآن کریم تحقیق شده، تفسیرهاى زیادى نوشته شده است، روى نهج‏البلاغه هم باید این تحقیقات انجام گیرد، همان طورى‏که قرآن خوانده مى‏شود نهج‏البلاغه هم باید خوانده شود چون تالى قرآن است، همان طورى که مسلمانها خودشان را موظف مى‏دانند که با قرآن انس پیدا کنند و ندانستن قرآن را براى خود نقص مى‏شمارند، ندانستن نهج‏البلاغه هم باید نقص به حساب بیاید .
نکته دیگرى که در اینجا فوق‏العاده مهم است و به نظر من تکلیف همه ما است، این است که ما موقعیت صدور این سخنان و احوال گوینده آنها را به خوبى بشناسیم و بدانیم که این آگاهى و شناخت‏براى درمان بسیارى از بیمارى‏هاى جامعه ما شفایى عاجل است زیرا وقتى گوینده این سخن‏ها را مورد مطالعه قرار مى‏دهیم مى‏بینیم یک انسان عادى نیست‏بلکه دو خصوصیت دارد که سخن او را، به اهمیت فوق‏العاده‏اى مى‏رساند . آن دو خصوصیت، حکمت و حاکمیت اوست، على (ع) اولا یک حکیم است از آن کسانى که «یؤتى الحکمه من یشاء» . (3) حکمت الهى به او داده شده، جهان و انسان و حقایق آفرینش و دقایق هستى را مى‏شناسد، حکیم یعنى به حقایق جهان واقف است، حالا به عقیده کسانى که
او را امام معصوم مى‏دانند، به الهام من الله، و به عقیده آنهایى که او را معصوم نمى‏دانند به تعلیم از پیغمبر و از اسلام . بهرحال در اینکه یک انسان بصیر و حکیمى است از نوع حکمت پیغمبران، که به حقایق آفرینش و آنچه در گنجینه‏هاى خداوند است آشنا است کسى تردید ندارد .
ثانیا آن حضرت در زمانى خاص حاکم جامعه اسلامى بود، و مسؤولیت‏حکومت را بعهده داشت . این دو خصوصیت، یعنى حکمت و حاکمیت که در امیرالمؤمنین علیه‏السلام وجود داشته، سخنان او را از یک سخن حکمت‏آمیز معمولى بالاتر مى‏برد، یعنى یک خصوصیت و بعد جدیدى به حرفهاى او مى‏دهد .
اما راستى سخن او چیست؟ امیرالمؤمنین در سخنرانى‏هاى خود چه مى‏گوید؟ این امیرى که هم حاکم جامعه اسلامى است، و هم آنچنان پایه و مایه‏اى از حکمت را دارد چه گفته است؟ بدیهى است که سخن او مطابق با نیازهاست، آن چیزى را که نیاز قطعى آن مرحله از تاریخ اسلام، آن را طلب مى‏کند مى‏گوید، ممکن نیست که آن طبیب حاذق دلسوز نسخه‏اى بنویسد، سخنى بگوید، که بیمار او به آن احتیاج نداشته باشد، بنابراین از نسخه امیرالمؤمنین ما یک چیز دیگر را پیدا مى‏کنیم و آن وضعیت آن روز جامعه اسلامى است .
هیچ تاریخى این قدر گویا نمى‏تواند باشد، هیچ گزارشى این قدر دقیق نمى‏تواند باشد و بگوید که جامعه آن روز در چه شرایطى بوده چنان که على بن‏ابیطالب (ع) آن را بیان کرده است . ما امروز در دورانى زندگى مى‏کنیم که مایلیم آن را به دوران صدر اسلام تشبیه کنیم یعنى ولادت دوباره اسلام . آن روز، روز ولادت نخستین اسلام بود، امروز روز ولادت دوم اسلام . آن روز احکام اسلامى عمل و اجرا شد، امروز هم ما داریم خودمان را به طرف احکام اسلامى مى‏کشانیم، آن روز دشمنان اسلام یعنى دشمنان این معارف و این احکام، با مجتمع نبوى مخالف بودند، و آنهایى هم که با انقلاب ما مخالفت مى‏کنند با واقعیت اسلام مخالفند، و این یک چیز ساده‏اى نیست . آنها حق دارند مخالف باشند، ابرقدرتها، سلطه‏گرها، زورگوها، استثمارگرها، تبعیض‏گرها، تحقیرکنندگان انسان، توطئه‏کنندگان علیه ارزش‏هاى بشرى و انسانى، نفى‏کنندگان ارزش‏هاى الهى، اگر از اسلام، خائف و نگران نباشند جاى تعجب است، چون این ضد همه آن جهت‏گیرى‏ها است، و این خصوصیت آن روز هم وجود داشته است .
خوب ما، (ملت ایران)، به عنوان کسانى که پایه‏هاى این نظام را روى دوشمان گرفته‏ایم اگر به نهج‏البلاغه مراجعه کنیم در آن چیز جالبى خواهیم یافت . بیمارى‏هایى که امروز در این موقعیت ما را تهدید مى‏کند و درمان این بیمارى‏ها . این چیز خیلى جالبى است‏برویم و این درمان‏ها را جستجو کنیم . نمى‏خواهم بگویم صددرصد همه آن حوادثى که در صدر اسلام اتفاق افتاده امروز هم همان‏ها مو به مو اتفاق مى‏افتد، نه، اما جهت‏گیرى‏ها یکى است، دل مؤمنین امروز با دل مؤمنان آن روز است، امید مؤمنین امروز به امید مؤمنان آن روز، تردید منافقین و ضعاف‏الایمان امروز با تردید منافقین و ضعاف‏الایمان آن روز، همدستى مخالفان و توطئه‏گران امروز با همدستى مخالفان و توطئه‏گران آن روز، محورى‏بودن نظام ما و محورى‏بودن نظام صدر اسلام، مردم‏گرایى نظام ما و مردم‏گرایى نظام صدر اسلام، قبول قرآن به عنوان سند اصلى، نسخه کامل و مجسم‏کننده وضعیت آرمانى و ایده‏آل، این‏ها جهت‏گیرى‏هاى کلى است و این جهت‏گیرى‏ها یکى است .