نهج البلاغه از منظر فرزانگان

براى آشنایى بهتر با ویژگى ها و ابعاد گوناگون نهج البلاغه، تأمل در اظهارنظر پژوهش گرانى که با تخصص ها و علایق گوناگون به این کتاب مراجعه کرده و بلندترین افکار و عالى ترین اندیشه ها را در موضوعات مورد نظرشان در این کتاب یافته و زبان به تجلیل و توصیف نهج البلاغه گشوده اند، راهنمایى درخور توجه است.

شریف رضى به جهت دیدگاه عرفانى و ذوق ادبى سرشارش، شیفته کلمات فصیح و بلیغ مولاى متقیان شد و به جمع آورى سخنان حضرت همت گماشت. از آن پس تاکنون طى قرون متمادى، دانشمندان، ادیبان، فیلسوفان، عارفان و مصلحان اجتماعى نهج البلاغه را هماره مدنظر قرار داده اند. ایشان مسائل ارزنده علمى، قطعات درخشان ادبى، معارف الهى، حقایق خداشناسى، شیوه صحیح حکومتدارى و اندیشه سیاسى اسلامى را از این صحیفه جامع به دست آورده و آن را بهترین دستور براى دست یابى بشر به سعادت دنیا و آخرت یافته اند.

برخى از دانش پژوهان شیعى و سنى و خاورشناسان در تجلیل از نهج البلاغه، به نظم و نثر، سخنانى شنیدنى گفته اند که در این مقام برگزیده اى از آن گفته ها را مرور مى کنیم: ابوالحسن على بیهقى "565 ق"، صاحب شرحى بر نهج البلاغه، مى نویسد:

هذَا الْکِتابُ النَّفِیسُ مَمْلُوءٌ مِنْ ألْفاظٍ یَتَهَذَّبُ بِهَا الْمُتَکَلَّمُ و یَتَدَرَّبُ بِهَا الْمُتَکَلِّمُ، فِیه مِنَ الْقَوْلِ أَحْسَنُهُ، وَ مِنَ الْمَعانِى أَرْصَنُهُ، کَلامٌ أَحْلى مِنْ نِغَمِ الْقِیانِ، وَ أَبْهى مِنْ نِعَمِ الْجَنانِ... هُوَ کَلامٌ إِذَا ألْحَظَهُ الطَّرْفُ رَأى حَقَائِقَ الْعِلْمِ الْمَکْنُونِ وَ إِذا تَصَفَّحَهُ الْخاطِرُ جَنى ثَمَراتَ السِّرِّ الْمَخْزُونِ.... [ ر.ک: بیهقى، على بن زید، معارج نهج البلاغه، ص 99 و 3.]

قطب الدین راوندى "573 ق" در شرح نهج البلاغه مى گوید: هُوَ کَلامٌ عِنْدَ أَهْلِ الْفَطِنَةِ وَالنَّظَرِ، دُونَ کَلامِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ فَوْقَ کَلامِ الْبَشَرِ...؛ [ راوندى، قطب الدین، منهاج البراعه، ج 1، ص 4.] ''سخن على "ع" در نزد مردم صاحب نظر و هوشمند از کلام خدا و رسول پایین تر و از کلام بشر بالاتر است.''

قطب الدین کیدرى که در قرن ششم هجرى کتاب حدائق الحقائق فى فسر دقائق افصح الخلائق را نگاشت، مى نویسد:

لَعَمْرِى إِنَّه الْکِتابُ الَّذِى لاَیُدَانِیهِ فى کَمَالِ الفضل کِتَابٌ... وَ هُوَ مُحجِرُ عُیُونِ الْعُلُومِ، وَ فِى خِلَالِ الْکُتُبِ کَالْبَدْرِ بَیْنَ النُّجُومِ، ألْفاظُهَ عِلْویَّةٌ عَلَویِّةٌ و مَعَانِیَهُ قُدْسِیَةٌ نَبَویِّةٌ، وَ هُوَ عَدِیُم الْمِثْلِ وَالنَّظِیرِ.... [ کیدرى، قطب الدین، حدائق الحقائق فى فسر دقائق افصح الخلائق، ج 1، ص 86.]

ابن ابى الحدید معتزلى "655 ق"، مورخ و شاعر معروف عرب و شارح نهج البلاغه، اظهار مى نماید:

وَ أَمَّا الفَصَاحَةُ فَهُوَ "ع" إمَامُ الْفُصَحَاءِ، وَ سَیِّدُ الْبُلَغَاءِ، وَ فِى کَلامِهِ قِیلَ: دُونَ کَلامِ الْخَالِقِ، وَ فَوقَ کَلامِ الْمَخْلُوقِینَ. وَ مِنْهُ تَعَلّمَ النَّاسُ الخِطابَةَ وَ الْکِتابَةَ...؛ [ ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 42.] ''امام على "ع" پیشواى سخنوران و پیشتاز رساسخن گویان است. کلام او را به حق، فروتر از کلام خالق و فراتر از کلام مخلوق دانسته اند. گویندگان، آیین سخنورى و نویسندگان، اسلوب نویسندگى را همه از او آموخته اند.''

ویژگى هاى نهج البلاغه

نهج البلاغه، نازله روح امیرمؤمنان است؛ از این روى همچون شخصیت جامع و شگفت انگیز آن حضرت، از وجوهى مختلف، شگفت و بى نظیر و از والاترین مرتبه برخوردار است. الفاظ و جملات، بافت و هندسه کلام، قوت و استحکام، آهنگ و موسیقى کلام، لطافت و سحر بیان و معانى، چنان جاذبه، زیبایى و عمقى به این کتاب بخشیده است که هر اهل ادب و ذوقى را مجذوب و شگفت زده مى سازد. کدام ادیب و سخنور بزرگ مى تواند خطبه اى چون خطبه هاى على "ع" که بالبداهه ایراد شده است، حتى با صرف وقت فراوان فراهم آورد؟ کدام عارف و حکیم متأله قدرت دارد که جمله اى چون جملات حکیمانه او بیان نماید؟ کدام زمامدار و رهبر اجتماعى را یاراى آن است که همسان با کلام او، خطبه اى در سیاست و مدیریت ایراد کند؟ کدام فرمانده سپاه و امیر لشکر مى تواند چونان او با خطبه اى حماسى، روح سلحشورى را به اوج رساند و کلامى به استوارى کلام او در آیین جنگاورى بر زبان براند.

بارزترین ویژگى نهج البلاغه که آن را از دیگر کتاب ها ممتاز کرده و در فرهنگ و ادب اسلامى به آن جایگاهى ویژه و برجسته بخشیده است؛ عبارت پردازى زیبا، آرایش لفظى و روح و آهنگ حماسى آن است. مفاهیم عالى و ماندگار نهج البلاغه آن گاه که به زیور هنر فصاحت و بلاغت آراسته مى شود و صناعت هاى لفظى و معنوى، به خصوص سجع و آهنگ کلام، به آن جان مى بخشد، روح شنونده را به تسخیر خود درمى آورد و جان شیفته او را، کلمه به کلمه به دنبال خود مى کشاند.

علاوه بر فصاحت و بلاغت، و زیبایى لفظى و آرایش هنرى، معانى ژرف و مفاهیم والاى نهج البلاغه، این کتاب بى نظیر را به درازى تاریخ جاودانگى بخشیده است؛ مفاهیم عمیقى که با فطرت انسان گره خورده و از سرچشمه وحى مایه گرفته و از آبشار کلام على "ع" در بستر زمان، بر پهن دشت زندگانى انسان ها جریان یافته است.

نهج البلاغه، کتاب چگونه زیستن، چگونه اندیشیدن و چگونه پرستیدن است. نهج البلاغه کتاب زهد است، کتاب عشق است، کتاب جنگ است، کتاب پرستش است، کتاب حکمت و فلسفه است، کتاب سیاست و حکومت و کتاب برخوردارى از دنیا و آخرت است.

بیانات مقام معظم رهبرى درمورد نهج البلاغه

نهج ‏البلاغه گنجینه عظیمى است که به این سادگى حتى به موجودیت آن نمى ‏شود دست‏یافت و آن را فهمید و بعد از اینکه چنین موجودى را شناختیم نوبت کار اصلى یعنى بهره‏بردارى است . ما هنوز موجودیت نهج‏البلاغه را هم نشناخته‏ایم، البته بسیارى از منابع غنى اسلامى نیز همین وضعیت را دارند، اما نهج‏البلاغه با رتبه و پایه والایى که دارد در حقیقت‏یک استثنا است که باید به صورت یک گنجینه استثنائى با آن برخورد کرد .

اعتراف دانشمندان سایر مذاهب اسلامی

1. ابن ابی الحدید می‌گوید:
«انّ سطراً واحداً من نهج البلاغه یساوی ألف سطر من کلام ابن نباته و هو الخطیب الفاضل الذی اتّفق الناس علی أنه أوحد عصره فی فنّه»؛[1]
یک سطر از نهج البلاغه برابر با هزار سطر از کلام ابن نباته است که به اتفاق دانشمندان خطیبی فاضل و در فن خود یگانه عصر خویش بوده است.
2. دکتر زکی مبارک می‌گوید:
«لامفرّ من الإعتراف بإنّ نهج البلاغه له اصول و الّا فهو شاهد علی أن الشیعه کانوا من أقدر الناس علی صناعه الکلام البلیغ»؛[2]
چاره‌ای نیست جز این که باید اعتراف کنیم نهج البلاغه اصالت دارد و از اصلی معتبر نقل شده است و گرنه باید بگوییم، شیعه تواناترین مردم جهان در ساختن کلام بلیغ است.
3. شیخ محمود شکری آلوسی می‌گوید:
«هذا کتابن قد استودع من خطب الإمام علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ ما هو قبس من نور الکلام الإلهی و شمس تضیء بفضاحه المنطق النبوی»؛[3]
این کتاب نهج البلاغه که حاوی خطبه‌های امام علی بن ابیطالب است، پرتوی از نور سخن الهی دارد، و خورشیدی است که با فصاحت منطق نبوی می‌درخشد.
4. باز آلوسی می‌گوید:
«انّه قد اشتمل علی کلام یخیل أنه فوق کلام المخلوقین، دون کلام الخالق، عزّوجلّ قد اعتنق مرتبه الأعجاز و ابتدع ابکار الحقیقه و المجاز»؛[4]
نهج البلاغه مشتمل بر خطبه‌های امیر المؤمنین است که فوق سخن مخلوق و دون سخن خالق است، نزدیک به مرتبه اعجاز دارد و مبتکر طرق حقیقت و مجاز است.
5. استاد محمد حسن نائل مرصفی می‌گوید:
«نهج البلاغه ذلک الکتاب الذی أقامه الله حجه واضحه علی أن علیّاً کان أحسن مثال حیّ لنور القرآن و حکمته، و علمه و هدایته و اعجازه و فصاحته. اجتمع لعلی فی هذا الکتاب ما لم یجتمع لکبار الحکماء و افذاذ الفلاسفه و نوابغ الربانیین من آیات الحکمه السابغه و قواعد السیاسه المستقیمه»؛[5]
نهج البلاغه، ‌مثال زنده‌ای است برای نور و حکمت و علم و هدایت و اعجاز و فصاحت قرآن، این کتاب حاوی حکمتهای عالی، ‌قوانین سیاسی و مواعظ درخشانی است که در کتابهای بزرگان حکما و فلاسفه و نوابغ دیده نمی‌شود.
6. شیخ ناصیف یازجی می‌گوید:

نهج البلاغه در کلام علما و بزرگان شیعه

. بنیانگذار جمهورى اسلامى حضرت امام خمینى (ره) در وصیتنامه الهی سیاسی خود می فرمایند:
ما مفتخریم که کتاب نهج‏البلاغه که بعد از قرآن، بزرگترین دستور زندگى مادى و معنوى و بالاترین کتاب رهایى بخش بشر است و دستورات معنوى و حکومتى آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ماست.(1)
و در پیام دیگرى آن را شفاى دردهاى فردى و اجتماعى دانسته و آن را اقیانوسى معرفى مى‏نماید که هر دانشمندى در آن فرو رود غرق مى‏شود.(2)
2. مقام معظم رهبرى حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله‏العالى) می فرماید:
نهج‏البلاغه گنجینه عظیمى است که به این سادگى حتى به موجودیت آن نمى‏شود دست‏یافت و آن را فهمید و بعد از اینکه چنین موجودى را شناختیم نوبت کار اصلى یعنى بهره‏بردارى است . ما هنوز موجودیت نهج‏البلاغه را هم نشناخته‏ایم، البته بسیارى از منابع غنى اسلامى نیز همین وضعیت را دارند، اما نهج‏البلاغه با رتبه و پایه والایى که دارد در حقیقت‏یک استثنا است که باید به صورت یک گنجینه استثنائى با آن برخورد کرد .
این کتاب وقتى در کنار قرآن قرار گیرد یقینا تالى قرآن است، یعنى ما دیگر کتابى نداریم که داراى این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت‏باشد، لذا احیاى نهج‏البلاغه تنها وظیفه شیعیان نیست، بلکه وظیفه همه مسلمانان است، همه مسلمانان به عنوان احیاى یک میراث بى‏نظیر اسلامى باید نهج‏البلاغه را زنده کنند . و این احیا نه فقط به معناى کثرت چاپ - که خوب زیاد هم چاپ شده - بلکه به معناى تحقیق در آن است، همچنانکه روى قرآن کریم تحقیق شده، تفسیرهاى زیادى نوشته شده است، روى نهج‏البلاغه هم باید این تحقیقات انجام گیرد، همان طورى‏که قرآن خوانده مى‏شود نهج‏البلاغه هم باید خوانده شود چون تالى قرآن است، همان طورى که مسلمانها خودشان را موظف مى‏دانند که با قرآن انس پیدا کنند و ندانستن قرآن را براى خود نقص مى‏شمارند، ندانستن نهج‏البلاغه هم باید نقص به حساب بیاید .
نکته دیگرى که در اینجا فوق‏العاده مهم است و به نظر من تکلیف همه ما است، این است که ما موقعیت صدور این سخنان و احوال گوینده آنها را به خوبى بشناسیم و بدانیم که این آگاهى و شناخت‏براى درمان بسیارى از بیمارى‏هاى جامعه ما شفایى عاجل است زیرا وقتى گوینده این سخن‏ها را مورد مطالعه قرار مى‏دهیم مى‏بینیم یک انسان عادى نیست‏بلکه دو خصوصیت دارد که سخن او را، به اهمیت فوق‏العاده‏اى مى‏رساند . آن دو خصوصیت، حکمت و حاکمیت اوست، على (ع) اولا یک حکیم است از آن کسانى که «یؤتى الحکمه من یشاء» . حکمت الهى به او داده شده، جهان و انسان و حقایق آفرینش و دقایق هستى را مى‏شناسد، حکیم یعنى به حقایق جهان واقف است، حالا به عقیده کسانى که او را امام معصوم مى‏دانند، به الهام من الله، و به عقیده آنهایى که او را معصوم نمى‏دانند به تعلیم از پیغمبر و از اسلام . بهرحال در اینکه یک انسان بصیر و حکیمى است از نوع حکمت پیغمبران، که به حقایق آفرینش و آنچه در گنجینه‏هاى خداوند است آشنا است کسى تردید ندارد .

نهج البلاغه در کلام رجال اندیشه

در امثال و حکم عربى شهرت دارد که کلام الملوک، ملوک الکلام ، این سخنى به غایت‏حکیمانه است، نهج‏البلاغه مولا امیرالمؤمنین(ع) که الحق اخ القرآن نام گرفته نیز مصداق عالى این سخن حکمت‏آمیز است، زیرا از زبان و قلم بزرگ مردى تراویده که در جهان سخنورى یگانه بوده کلامش سرآمد کلام‏هاست از همین روى درباره این اثر جاودانه گفته‏اند فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق .
آرى، امام مؤمنان در عرصه سخنورى گوى سبقت از همگان ربوده و توسن بلاغت را در میدان فصاحت‏بى‏مهابا تازانده و هیچ کسى یاراى هماوردى با او را ندارد، و نه تنها هم کیشان امام متقین بر بى‏رقیبى وى اذعان دارند، بلکه سخنوران غیر مسلمان هم بر این امر گواهند، و جز این نیست که کلام امام على (ع) مؤید از جانب حق است و از زبان و قلمى تراویده که در شهر علم نبى (ص) بوده است .
خوش‏تر آن باشد که سر دلبران
گفته آید در حدیث دیگران
در ابتدا جهت تیمن به ذکر بیاناتى از بنیانگذار جمهورى اسلامى حضرت امام خمینى (ره) مى‏پردازیم:
ما مفتخریم که کتاب نهج‏البلاغه که بعد از قرآن، بزرگترین دستور زندگى مادى و معنوى و بالاترین کتاب رهایى بخش بشر است و دستورات معنوى و حکومتى آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ماست . (1)
و در پیام دیگرى آن را شفاى دردهاى فردى و اجتماعى دانسته و آن را اقیانوسى معرفى مى‏نماید که هر دانشمندى در آن فرو رود غرق مى‏شود . (2)
سخنوران و دانشى مردان عرب به حکم همزبانى اولین کسانى‏اند که حلاوت این اثر ماندنى را چشیده‏اند:
سیدرضى که خود همت‏به جمع‏آورى این اثر سترگ گماشته و با نهج‏البلاغه جاودانه شده و همچون قطره‏اى که خود دریا شده مى‏نویسد:
جویندگان و سود برندگان از آن زیاد است و این به دلیل گران سنگى و قدر و منزلت این کتاب در فراهم داشتن شگفتى‏هاى سخن‏ورى و زبان‏آورى اوست . (3)
عبدالحمید کاتب از سخنوران بزرگ عرب در عهد مروان، چشمه جوشا مکتب ادبى خود و سبب نویسندگى اش را حفظ خطبه‏هایى چند از نهج‏البلاغه مى‏داند .
هفتاد خطبه از خطبه‏هاى على (ع) را حفظ کردم و پس از آن ذهنم جوشید که جوشید» . (4)

آشنائى با مولف نهج البلاغه

مروری بر زندگانی سید رضی (ره)
عصر طلایی تمدن اسلامی
قرن چهارم هجری را باید «عصر طلایی تاریخ تمدن اسلامی» نامید؛ عصری که با وضع جدید سیاسی اجتماعی در زمان خلفای عباسی و قدرت یافتن جریان‎های شیعی دیلمیان و آل بویه و تضارب افکار و اندیشه‎های سیاسی و اجتماعی، اوضاع جدیدی برای ارائه آثار و اندیشه‎ها فراهم شد؛ عصری که در مرکز خلافت اسلامی «بغداد» اندیشمندان بزرگ ـ اعم از شیعی و سنّی و زیدی و اسماعیلی و حتی متفکران اقوام و ملل مختلف غیر مسلمان ـ در زمینه‎های مختلف علوم و فنون به عرضه دیدگاهها و نظریات خود پرداختند و آثار بدیعی را پدید آوردند و برای آیندگان به یادگار نهادند. مرحوم سید رضی در چنین عصری به دنیا آمد.
زادگاه و خانواده
نام سید رضی «محمد» کنیه‎اش «ابوالحسن» ملقبت به «سید رضی» یا «شریف رضی» بود که در سال 359 ق. در بغداد به دنیا آمد و در سال 406 ق. در سن 47 سالگی از دنیا رحلت فرمود.
خاندان سید رضی یکی از خاندان‎های بزرگ علمی و دینی و پارسای شیعه امامیّه است که نسبش به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ و فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ می‎رسد.
وی از جانب پدر با پنج واسطه به حضرت موسی بن جعفر امام هفتم ـ علیه السّلام ـ می‎رسد به همین جهت او را موسوی نیز می‎خوانند و از جانب مادر به امام حسین ـ علیه السّلام ـ منتسب می‎شود از این رو او را «ذو الحسبین» نیز می‎گویند، که خود در جاهای مختلف از جمله در اشعار خود به اجداد و به حسب و نسب خویش افتخار می‎کند.
پدر...
پدر سید رضی «حسین بن احمد» معروف به «طاهر ذوالمناقب» شخصیّتی بزرگ داشت و مردی بلند آوازه بود و به عنوا نامی‎ترین شخصیّت علوی بارها به منصب «نقابت» (سرپرستی علومیان و سادات) دودمان ابوطالب در بغداد منصوب شد. عضد الدوله دیلمی هنگامی که وارد بغداد شد، چون نفوذ او را در میان شیعیان دید از وی ترسید از این رو دستگیرش کرد و به قلعه فارس (شیراز) فرستاد و در آنجا به زندان افکند.
حسین ابن احمد که به «ابو احمد» مکنّا بود هفت سال، یعنی تا پایان عمر عضدالدوله در زندان ماند، تا اینکه پس از مرگ او، فرزندش «شرف الدوله» ـ که حاکم کرمان بود ـ در راه سفر به بغداد، ابو احمد را از زندان آزاد کرد و با خود به بغداد برد.[1]
سید رضی پدرش را بسیار دوست می‎داشت، در مدت هفت سالی که پدرش در زندان بود، در فراق وی آرام نداشت. او ـ که در آن ایام چهارده سال بیشتر نداشت ـ قصیده‎ای غرّا در هجران پدر سرود و برای وی به زندان شیراز فرستاد؛ قصیده‎ای که دل هر خواننده‎ای را می‎لرزاند و هر چشمی را می‎گریاند.
ابوالفرج ابن جوزی در تاریخ خود، به هنگام نقل حوادث سال 369 ق. می‎نویسد: ازحوادث این سال بازداشت شریف ابو احمد حسین بن موسی، در ماه صفر است او را به اتهام واهی دستگیر کردند.[2]

مشترکات قرآن و نهج البلاغه

قرآن کتاب هدایت و روشنگری است و نهج‌البلاغه نیز تالی تلو قرآن کریم می‌باشد. محتوای این گوهر گرانبها، همواره به دنبال یک هدف مشترک می‌باشند.
مطالب و موضوعاتی که در قرآن و نهج البلاغه به طور مساوی و با یک مضمون بیان شده است عبارتند از:
1ـ حمد و ستایش خداوند
قرآن مجید و نهج البلاغه‌ی شریف، بعد از تسمیه با کلمه «الحمدلله» آغاز می‌شوند که عین این کلمه بیست و دو مورد در قرآن و سی و یک مورد در نهج‌البلاغه آورده شده است؛ به علاوه ترکیب‌های دیگری که مفید این معنی باشد، بیشتر از این مقدار است تا دستوری باشد برای مردم که در ابتدای خطابه خود، منعم و رازق خویش را ستایش کنند و متذکّر عظمت و جلال او در ضمن صفاتی که بعد از این کلمه بیان می‌شود، بشوند؛ چنانکه علی ـ علیه السَلام ـ می‌فرماید: « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْحَمْدَ مِفْتاحاً لِذِکْرِهِ.»[1] یعنی سپاس سزاوار خداوندی است که سپاسگزاری را کلیدی جهت یادآوری خود قرار داد.
و چون علمای بیان الف و لام کلمه «الحمدلله» را استغراقیه و لام جر را مفید اختصاص دانسته‌اند، معنی این کلمه این است: «به طور کلی هر گونه ستایش مختص خداوند است».
از بیان شیخ توسی در تفسیر تبیان پیرامون آیات اول سوره انعام، استفاده می‌شود که صفاتی که بعد از کلمه الحمدلله ذکر می‌گردد، علّت امر به تحمید بندگان و مانند «دعوی الشییء ببینه و برهان» است. شیخ جلیل بعد از ذکر آیه « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ»[2] می‌گوید: «اخبر الله تعالی فی هذه الآیه ان المستحق للحمد من خلق السموات و الارض»[3] یعنی خداوند متعال در این آیه خبر می‌دهد که سزاوار ستایش کسی است که آسمانها و زمین را آفریده و تاریکی‌ها و نور را قرار داده است.
و ملاّ عبدالله ـ مؤلّف حاشیه معروف در منطق ـ نیز به این معنی تصریح کرده و آن را از لطایف کلام شمرده است و نیز در علم معانی و بیان خلاصه این مطلب را به این عبارت بیان می‌کند: «تعلیق الحکم الوصف یشعر بعلیه مأخذ الاشتقاق.» بنابراین می‌توان گفت معنی آیه « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنا عَلى کَثِیرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ»[4] این است که چون خداوند ما را بر بسیاری از بندگان با ایمانش برتری داد، سزاوار است که او را ستایش کنیم. معنی آیه شریفه « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلى عَبْدِهِ الْکِتابَ»[5] این است که چون خداوند قرآن را بر بنده‌اش محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ فرو فرستاد، سزاوار ستایش است. همچنین در جمله نهج البلاغه «اَلْحَمْدٌلِلَّهِ النّاشِرِ فِی الْخَلْقِ فَضْلَهُ وَ الْباسِطِ فیهِمْ بِالْجُودِ یَدَهُ»[6] معنی این است که چون خداوند احسانش را بر مردم پراکنده و همه را مشمول بخشش خود قرار داده است، سزاوار ستایش است.
به طوری که در قرآن و نهج‌البلاغه تفحّص و استقصا نمودیم، حمد و ستایش الهی در شش مورد آورده شده است.
1ـ در موقع بیان نعمتی از نعم الهی مانند سه مثال سابق.
2ـ هنگام ذکر صفات الهی مانند آیه‌یی که از شیخ توسی در تفسیر تبیان بیان شد.
3ـ زمان تذکر نعمت و احسانی که از جانب خداوند به انسان ارزانی شده است مانند آیه «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْماعِیلَ»[7]
4ـ موقعی که بلا و مصیبتی از انسان دفع شود، مانند:
«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحُزْنَ؛ (فاطر/ 34) سپاس خدایی را سزاست که اندوه را از ما برد.»
5ـ در اوقات مخصوصی از شبانه روز مانند آیه:
«وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ؛ (ق/ 39)»
6ـ ستایش در همه اوقات به صورت صنعت تأبید مانند:
« الْحَمْدُ لِلَّهِ کُلَّما وَقَبَ لَیْلٌ وَ غَسَقَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کُلَّما لاحَ نَجْمٌ و خَفَقَ؛ (خطبه 48)» سپاس خداوندی را سزا است تا هر زمان که شب فرا رسد و تاریکی فراگیر شود و هرگاه که ستاره هویدا و پنهان گردد.
2ـ دین پسندیده خدا، اسلام است
«إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ؛(آل عمران/ 19) همانا دین نزد خدا اسلام است.»

قرآن در نهج البلاغه

چکیده :

انسان کامل قرآن مجسم و تکوینی است و هموست که می‏تواند حقیقت قرآن را به صورت کامل معرفی کند. معصومان و یکی از آنان امیرالمؤمنین (ع) انسان‏های کاملند. بنابراین امام علی (ع) سزوارترین فرد برای معرفی قرآن کریم است. در نهج البلاغه قرآن به عنوان کتابی توصیف شده که گویای نظام فاعلی و غایی جهان است. بر این اساس جهان تجلّی عینی خداست، همان طور که معرفت خدا تجلّی علمی خداست.غایت تجلّی خدا ذات اوست.
از دیدگاه نهج البلاغه در تبیین قرآن باید به برخی نکات توجه کرد، از جمله: قرآن همچون جهان که قرآن تکوینی است، در عین سکوت، دارای نطق و بیان می‏باشد؛ اما شرط شنیدن این بیان، تفکر در قرآن و جهان و طرح درست پرسش با معیارهای اصلی نظام عینی و علمی است. روش درست تفسیر قرآن، تفسیر قرآن به قرآن است؛ امّا چون خود قرآن انسان‏ها را به خاندان عصمت و طهارت ارجاع می‏دهد، رجوع به سنّت معصومان مکمل تفسیر قرآن خواهد بود.

کلمات کلیدی :

قرآن، علوم قرآن، تفسیر قرآن، نهج البلاغه، نظام فاعلی، نظام غایی.

مقدمه

عناصر محوری حضور قرآن در نهج البلاغه را سه رکن اساسی تشکیل می‏دهند:
1- تطبیق محتوای نهج البلاغه با مضمون قرآنی و تعلیل مطالب آن با آیات کتاب خدا و ظهور مطالب قرآنی در سخنان علی بن ابیطالب (ع).
2- استشهاد امیرالمؤمنین (ع) به آیات خاص قرآن و تمسّک آن حضرت (ع) در موارد مخصوص به بخشی از آیات الهی قرآن حکیم.
3- تعریف، ترغیب، تبیین حقیقت قرآن کریم از زبان علی بن ابیطالب (ع) در نهج البلاغه.
تفاوت جوهری عنصر اول و دوم با عنصر سوم آن است که آن دو محور از درون با قرآن کریم ارتباط دارند؛ ولی عنصر اخیر از بیرون با او پیوند می‏یابد. لذا می‏توان دو عنصر قبلی را از سنخ تفسیر قرآن و تشریح مفاهیم قرآنی دانست و عنصر اخیر را از سنخ علوم قرآنی و معرفت مبادی آن محسوب کرد. به تعبیر دیگر، محصول در محور اول و دوم این است که قرآن چه می‏گوید، و عصاره محور سوّم این است که قرآن چیست، و چگونه فهمیده می‏شود. گر چه در عنصر دوّم، سخن از استشهاد به بعضی از آیات قرآن کریم است؛ با عنصر اول که تمام معارف نهج البلاغه را منطبق با تصریح یا تلویح قرآنی و یا مستنبط از جمع بندی آیات آن می‏داند هیچ منافاتی ندارد؛ زیرا صرف عدم استدلال به آیات قرآنی در غیر موارد استشهاد، مستلزم بیگانگی مطلوب نهج البلاغه با مفاهیم قرآنی نخواهد بود؛ چون استشهاد مزبور، بر اثر ضرورت یا درخواست سائلان و مانند آن صورت می‏گرفت و هرگز مفید حصر نیست تا دلالت کند بر این‏که هماهنگی مطالب نهج البلاغه با قرآن فقط در موارد یاد شده است.

قرآن درآیینه نهج البلاغه

اشاره
«قرآن در آینه نهج البلاغه» عنوان کتابى است در دست انتشار، برگرفته از سخنان استاد فرزانه حضرت آیة الله محمدتقى مصباح. در این کتاب، طى مباحث متنوعى در چهار فصل، به موضوعاتى همچون جایگاه قرآن در جامعه دینى، تفسیر به رأى یا قرائت هاى مختلف، لزوم شناخت مخالفان قرآن از دیدگاه نهج البلاغه، و انگیزه ها و اهداف مخالفان قرآن از دیدگاه نهج البلاغه پرداخته شده است. این کتاب توسط آقاى على محمدى گردآورى شده است. نبشتار ذیل، که نیم نگاهى به یکى از مباحث این کتاب دارد، به محضر ارباب معرفت تقدیم مى گردد.

مقدمه

پیش از پرداختن به بحث تبیین جایگاه قرآن در آینه نهج البلاغه، ذکر چند نکته ضرورى است:

1. مسلمانان از قرآن کریم، این بزرگ ترین هدیه الهى و گران بهاترین میراث پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و آیات نورانى و کلام الهى، آن گونه که شایسته است استفاده نکرده اند. جامعه اسلامى در طول تاریخ، على رغم تأکیدات فراوان پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مبنى بر وجوب رجوع به قرآن، به عنوان ثقل اکبر و عمل به آن و فرا گرفتن علوم قرآن از اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان ثقل اصغر، از تمسّک به این حبل متین الهى محروم بوده اند. امروزه نیز باید به این واقعیت تلخ اقرار نمود که جامعه اسلامى از آن جا که از واقعیت قرآن و علوم اهل بیت فاصله گرفته، متحمّل خسارت هاى جبران ناپذیرى شده است.

2. على رغم جدایى مسلمانان از حقیقت قرآن، پرداختن به ظاهر آن در میان مسلمانان گه گاه از رواج و رونق خوبى برخوردار بوده است. عموم مسلمانان قرآن را به عنوان کتاب مقدس آسمانى، که در شب قدر بر پیامبر اکرم نازل شده است، مى شناسند.

3. تمسّک به ظاهر قرآن و دور ماندن از حقیقت آن، از بزرگ ترین بلایایى است که امروزه جوامع اسلامى را تهدید مى کند.

4. روشن است که تنها راه نجات و رستگارى مسلمانان، بازگشت آنان به قرآن و بهره گیرى از حقیقت آن و پیاده کردن قرآن در عرصه زندگى است.

 

الف جایگاه و اهمیت قرآن

1ـ تنها کتاب آسمانى در دسترس انسان

حضرت على(علیه السلام) در نهج البلاغه، بیش از بیست خطبه را به معرفى قرآن و جایگاه آن اختصاص داده است و گاه بیش از نصف خطبه به تبیین جایگاه قرآن و نقش آن در زندگى مسلمانان و وظیفه آنان در مقابل این
کتاب آسمانى اختصاص یافته که پرداختن به همه آن ها مجالى دیگر مى طلبد. در این جا، تنها به توضیح جملاتى از نهج البلاغه درباره جایگاه قرآن کریم بسنده مى کنیم:
حضرت در خطبه 133 مى فرمایند: «وَ کِتابَ اللهِ بَیْنَ اَظهرِکُمْ ناطِقٌ لا یَعْیى لَسانُه»; قرآن در دسترس شماست، گویاست، زبانش کند نیست. قرآن، بر خلاف سایر کتاب هاى آسمانى از قبیل تورات و انجیل، در اختیار شماست. گفتنى است در امم گذشته و به خصوص در بین یهود و بنى اسرائیل، تورات در اختیار عموم مردم نبود، بلکه تنها نسخه هاى محدودى از تورات نزد علماى یهود موجود بوده و امکان مراجعه عموم مردم به تورات وجود نداشته است. در خصوص انجیل وضع از این هم نگران کننده تر بوده است; زیرا آنچه امروز به نام «انجیل» در میان مسیحیان است کتابى نیست که بر حضرت عیسى(علیه السلام)نازل شده، بلکه مطالبى است که توسط افرادى گرداوردى شده و به اناجیل اربعه معروف شده است. بنابراین، امم پیشین از دست رسى به کتب آسمانى محروم بوده اند. اما خداى متعال قرآن را به گونه اى نازل فرمود و پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)به نحوى آن را به مردم ابلاغ نمود که آنان به راحتى مى توانند آن را فراگرفته، آیاتش را حفظ کنند.
از دیگر ویژگى هاى این کتاب آسمانى، آن است که خداى متعال بر امّت اسلام منّت نهاده و خود ضمانت حفاظت و صیانت آن را از هر گونه تهدید و تحریفى به عهده گرفته است. علاوه بر آن، چنان پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به فراگیرى مسلمانان و حفظ آیات الهى اهتمام داشتند که در زمان آن حضرت، عده زیادى از مسلمانان حافظ قرآن بودند; آیاتى که به تدریج نازل مى شد، در اختیار مسلمانان قرار مى گرفت و آنان آیات را حفظ مى کردند، مى نوشتند، تکثیر مى کردند و بدینوسیله، در اختیار همگان قرار مى گرفت. بدین روى، حضرت على(علیه السلام)مى فرمایند: کتاب خدا در میان شماست، در دسترس شماست. بجاست در جمله «ناطِقُ لا یَعْیى لَسانُهُ» بیش تر بیندیشیم; یعنى این کتاب گویاست و زبانش به کندى نمى گراید، از سخن گفتن خسته نمى شود و هرگز لکنت پیدا نمى کند. سپس مى فرمایند: «و بیتٌ لا تهدم ارکانه و عزٌّ لا تهزم اعوانه»; و بنایى است که پایه هایش فرو نمى ریزد و پیروزمندیى است که یارانش شکست نمى خورند.

تجلی قرآن در نهج‏ البلاغه

نیک می دانیم که آبشخور اساسی کلام ائمه(علیهم السلام) کلام وحی است، چنانکه در روایتی از امام باقر(ع) چنین آمده است:
«هر گاه حدیثی برای شما باز گفتم منبع آن را از قرآن از من جویا شوید، آنگاه در لابلای گفتارش فرمود: رسول خدا(ص) از قیل و قال و تباه ساختن اموال و فزونی پرسش نمی کرد. از ایشان سؤال شد: ای فرزند رسول خدا(ص) از کجای قرآن این مطلب قابل استفاده است؟ امام(ع) فرمود: خداوند عزّوجل می فرماید: ««لا خیر فی کثیر من نجواهم الا من أمر بصدقه أو معروف او اصلاح بین الناس(نسا، 4/114) و فرموده است: ««و لا توتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما (نساء، 4/5) و فرموده است: ««لا تسألوا عن اشیاء ان تبدلکم تسوءکم (مائده، 5/101)1 از این رو نهج البلاغه را می بایست سراسر ملهم از معارف و آموزه های بلند قرآن بدانیم. با صرف نظر از این الهام گیری فراگیر، آیات قرآن به سه صورت تلمیح (اشاره)، تضمین و تصریح در نهج البلاغه انعکاس یافته است.

 

گونه های انعکاس آیات قرآن در نهج البلاغه

1. تلمیح

در تعریف تلمیح گفته اند: در فحوای گفتار به داستان، یا شعر یا مثل بی آنکه اصل آنها ذکر شود، اشاره گردد.2
اشاره به آیات قرآن بدون ذکر آنها از مصادیق تلمیح است. از آنجا که کلام ائمه(علیهم السلام) از سرچشمه زلال قرآن بهره دارد، بیشترین انعکاس قرآن در نهج البلاغه به صورت تلمیح است.
نمونه های ذیل از موارد بکار گیری آیات به صورت تلمیح در نهج البلاغه است:
الف: امام(ع) در توصیف پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «… و دعا الی الحکمة و الموعظة الحسنة»3 که اشاره است به آیه? شریفه: «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة (نحل، 16/125). با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن»ب: امام(ع) در هشدار دادن از خطرات ارتکاب گناهان به فرود ناگهانی عذاب الهی به هنگام شب اشاره می نماید. «و کیف لا یوقظک خوف بیات نقمة و قد تورّطت بمعاصیه مدارج سطواته.4 چگونه بیم کیفری بیدارت نمی سازد که شبانگاه بر تو بتازد. حالی که با نافرمانی خدا خود را در پنجه قهرش انداخته باشی.»
که اشاره دارد به آیه? شریفه?: ««أفأ من اهل القری ان یأتیهم بأسنا بیاتا و هم نائمون (اعراف، 7/97)
گرچه ظاهر آیه، فرود عذاب الهی به اجتماع انسانی یک منطقه است، امّا امام(ع) آن را به حوزه اشخاص سرایت داده و نزول چنین عذاب موعود و ناگهانی را در حق هر گناهکار محتمل دانسته اند.
ج: امام(ع) در تبیین شواهد آفرینش و قدرت لایزال الهی از آسمان ها نام می برند و دو ویژگی مهم آنها را یعنی: بر افراشتگی بدون وجود ستون و ثبات و ماندگاری بدون نیاز به تکیه گاه بر می شمرند:
«فمن شواهد خلقه خلق السموات موّطوات بلا عمد، قائمات بلا سند.5 از نشانه های خلقت او آفرینش آسمانهاست که بدون ستون پا برجاست و بدون تکیه گاه بر پاست.»
که اشاره است به آیه? شریفه?: ««اللّه الذی رفع السموات بغیر عمد ترونها (رعد، 13/2)
و در ادامه فرمودند: «دعاهن و أجبن طائعات مذعنات غیر متلکلّئات و لا مبطئات.6 آنان را بخواند و گردن نهاده و فرمان پذیر، بدون درنگ و تأخیر پاسخ گفتند.»
که اشاره است به آیه:«ثم استوی الی السماء و هی دخان فقال لها و للارض أتیا طوعاً او کرهاً قالتاأتینا طائعین» (فصلت، 41/11) آنگاه که آسمان توجه کرد در حالی که دود بود و به آن و زمین گفت از روی میل با کرامت بیایید، آنان گفتند از روی میل آمدیم.د: یکی از آیات نغر قرآن که می توان از جمله آیات غرر قرآن دانست آیه شریفه: ««الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه (فاطر، 35/10) می باشد. به استناد ظاهر آیه کلام طیّب و پاک به سوی خداوند بالا می رود و عمل صالح آن کلام طیب را بالا می برد. مفسران کلم طیب را عقیده پاک دانسته و بالا بردن آن توسط عمل صالح را ناظر به ارتباط عمل صالح با باور ارزیابی کرده اند.7
امام علی(ع) در یکی از خطابه های خود به این آیه شریفه اشاره کرده است؛ سخن امام چنین است:
«و نشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له و انّ محمّداً عبده و رسوله، شهادتین تصعدان القول و ترفعان العمل.8 گواهی می دهیم که خدایی جز خدای یکتا نیست او انبازی ندارد و محمد بنده و فرستاده اوست. دو شهادتی که گفتار را بالا ببرند و عمل را رفعت بخشند.»
هـ: یکی از مباحث عمیق قرآنی در حوزه? شناخت محکم و متشابه این است که آیا آگاهی از تاویل متشابهات منحصر به خداوند است یا آنکه راسخان و استواران در علم نیز از آن بهره دارند؟ ثمره این بحث بر هر قرآن پژوهی کاملاً هویداست.
خاستگاه این پرسش آیه? هفتم سوره? آل عمران است:  ««و ما یعلم تأویله الا الله و الراسخون فی العلم یقولون امنا به کل من عند ربنازیرا به نیکی روشن نیست «واو» عاطفه است. تا «الراسخون فی العلم» عطف بر الله شده و نتیجه اش سرایتِ علم به تاویلِ متشابهات به راسخان در علم باشد یا آنکه استینافیه است تا انحصار علم آن به خداوند استفاده شود؟ این آیه معرکه? آراء میان مفسران و قرآن پژوهان و حتّی نحویان است. روایاتی که از فریقین وارد شده و به صورت صریح یا اشاره ناظر به این آیه است دچار تعارض شدید است. از این رو کار تبیین و تفسیر این آیه برای بسیاری از بزرگان دشوار آمده است.
روایات رسیده از اهل بیت(علیهم السلام) نیز به خاطر تعارض، این مشکل را حلّ نکرده است. آنچه بر دامنه مشکل افزوده سخنی از امیر مؤمنان(ع) در خطبه? اشباح است که با اشاره? روشن به این آیه، نظریه استیناف را تقویت می کند. گفتنی است که این خطبه در پاسخ به شخصی ایراد شده که از امام خواسته بود تا خدا را برایش چنان توصیف کند که گویی آشکارا او را می بیند.9
امام(ع) در بخشی از سخنان خود در پاسخ پرسشگر چنین فرمود:
و اعلم ان الراسخین فی العلم هم الذین اغناهم عن اقتحام السدد المضروبة دون الغیوب الاقرار بجملة ما جهلوا تفسیره من الغیب المحجوب فمدح الله اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم یحیطوا به علماً. و سمّی ترکهم التعمق فیما لم یکلّفهم البحث عن کنهه رسوخاً. که راسخان در علم آنان اند که پروردگار سبحان آنان را از داشتن آنچه در دسترس نیست و از آنچه در پس پرده غیب است بی نیاز کرده است. و اعتراف آنان را به ناتوانی از ادراک مسایلی که احاطه علمی به آن ندارند ستایش نموده و ترک دخالت در این قبیل امور را که از طرف خدا به فهم کنه آن تکلیف ندارند، رسوخ نامیده است.10
مرحوم علامه طباطبایی (ره) با استناد به این فرمایش امام(ع) استینافه بودن واو را تقویت کرده و آگاهی راسخان در علم از تاویل متشابهات را مستند به قرینه? منفصل دانسته اند.

نهج البلاغه و قرآن

به گواه تاریخ، حضرت علی(علیه السلام) دارای شخصیتی ممتاز و برجسته بود که او را از سایرین متمایز می کرد. علی رغم این موضوع، آن حضرت آن گونه که باید شناخته نشده و بسیاری از زوایای شخصیتی وی در لابه لای ورقه ای از تاریخ پنهان مانده است. با نگاهی به آنچه که در مورد وی گفته و یا نوشته شده است، متوجه می شویم که علم آن حضرت بیش از هر چیز دیگر شگفتی و اعجاب دیگران را برانگیخته است.

علمی که پس از گذشت سالیان متمادی، راهنمای بسیاری از علما و اندیشمندان در حوزه های مختلف علمی، ادبی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حکومتی شده و بازار پژوهشی آنان را رونق بخشیده است.

بدون شک حدیث شریف نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم) که فرمود: «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد المدینة فلیأتها من بابها» «من شهر علم هستم و علی(علیه السلام) در آن است، پس کسی که بخواهد وارد شهر علم شود باید از در آن وارد شود.»

دلیلی محکم و متقن بر اتصال رشته علم آن حضرت به وحی الهی از طریق حضرت ختمی مرتبت(ص) بوده است و بدین وسیله پیامبر اکرم(ص) راه شناخت حقیقت را به مسلمانان نمایانده و برای دستیابی مسلمانان به گنجینه های حقایق الهی حضرت علی(ع) را معرفی کرده است. اینکه اگر می خواهید حق و حقیقت را به درستی بشناسید به حضرت علی(ع) تمسک جویید و از دانش او بهره بگیرید.

اجمال و تفصیل قرآن و نهج البلاغه

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی.
آری قرآن و نهج البلاغه دو گوهر گرانبهائی هستند که هر دو مکمل یکدیگر و چراغ هدایت و روشنگری هستند. در قرآن کریم و نهج البلاغه موارد بسیاری است که در یکی این دو کتاب ارزشمند، مباحثی به نحو اجمال بیان شده و در دیگری به نحو تفصیل آمده است که در اینجا با رعایت اختصار، مواردی از آن ذکر می شود:

 

1ـ وحدانیت خدا

«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ؛ (اخلاص/1) بگو او خدای یگانه است»«الْأَحَدِ لا بِتَأْویلِ عَدَدٍ؛ (خطبة 152) خدا یکی است بدون برگشت به عدد.»
«ما وَحَّدَهُ مَنْ کَیَّفَهُ؛ (خطبة 228) کسی که کیفیت برای خداوند ثابت کند، خدا را یکتا نشناخته است.»
«وَ التّوْحیدُ اَنْ لا تَتَوَهَّمَهُ؛ (حکمت 462) یکتا دانستن خدا این است که او را به وهم و اندیشه در نیاوریم.»
«کُلُّ مَسَمًّی بِالْوَحْدَةِ غَیْرُهُ قَلیلٌ؛ (خطبة 64) هر نامیده شده به «یکی» غیر از خدا، کم است.»
 

بیان:

کلمه «واحد» در چند معنی به کار می رود:

1ـ واحدی که مبدأ کثرت است و کم متصل و منفصل را به وسیلة آن تقسیم می کنند و خلاصه آن یک که بعدش دو، سه و چهار شمرده می شود که خداوند واحد به این معنی نیست زیرا اولاً: خدا یکی است که ثانی و ثالث ندارد؛ ثانیاً: از اوصاف این معنی قلت و کمی است یعنی دو و سه و چهار بیشتر از آن است و خداوند موصوف به قلت نمی شود زیرا تمام اوصاف کمالیه در ذات باری به نحو اتمّ و اکمل موجود است. علی ـ علیه السّلام ـ در عبارت اوّل و پنجم مذکور به این معنی اشاره فرموده و چنین وحدتی را از خداوند نفی نموده است.
2ـ وحدت نوعیّه و جنسیّه که آن وحدت مبهمه یی ست که انواع و اجناس ممکنات را به آن موصوف می سازند و می گویند ابهام در جنس، اشدّ از ابهام در نوع است و می گویند انسان یک نوعی ست و غنم نوع دیگر و حیوان یک جنس است و جوهر جنس دیگر.
3ـ وحدت به نوع و وحدت به جنس، چنان که می گوییم زید یکی از افراد انسان و انسان یکی از انواع حیوان است و واضح است که خداوند متعال نه جنس است و نه فصل تا واحد به معنی دوم باشد و نه مندرج تحت نوع و جنسی تا واحد به معنی سوم باشد زیرا تمام این معانی از خصایص ممکنات است.
4ـ وحدت اعتباریه یی ست که برای شیء ذات، اجزایی فرض شود و سلب این معنی از ذات باری در کمال وضوح است.
علی ـ علیه السّلام ـ در حدیث دیگری که در روز جنگ جمل به اعرابی سایل از معنی توحید القا نموده، فرموده است: «واحد بودن خداوند چهار معنی دارد که دو معنی از آنها دربارة خداوند روا نیست و دو معنی دیگر روا و صحیح است. اما آن دو معنی که درباره خدا روا نیست، اول: واحدی است که از باب اعداد باشد، این معنی نسبت به خدا روا نیست زیرا چیزی که ثانی ندارد، در باب اعداد داخل نمی شود. نمی بینی که خداوند کسی را که او را ثالث ثلاثه گفته، کافر دانسته است (اشاره به عقیدة نصاری است نسبت به الوهیت حضرت مسیح و به موضوع حلول)؛ معنی دوم آن است که مردم، واحد می گویند و مرادشان نوع و جنس است. این معنی هم دربارة خداوند روا نیست زیرا که لازمة این معنی تشبیه نمودن خالق به مخلوق است و خداوند متعال از تشبیه منزّه است.
و اما آن دو معنی واحد که دربارة خداوند صحیح است: اول این است که در اشیاء، شبیه و مانندی برای او پیدا نمی شود. دوم اینکه نه در مرتبة وجود و نه در مرتبة عقل و وهم، قابل تقسیم نیست.»1
در عبارت سومی که از نهج البلاغه ذکر شد «وَ التَّوْحیدُ اَنْ لا تَتَوَهَّمَهُ» به معنی چهارم این روایت اشاره می فرماید و اما دربارة جمله «ما وَحَّدَهُ مَنْ کَیَّفَهُ» می گوییم اگر برای خداوند کیفیتی ثابت شود اعم از کیفیات محسوسه یا استعدادیه یا نفسانیه یا کیفیات مختعمة به کمیات تمام اینها عوارضی باشند که از محل و موضوع مستغنی نیستند و این اعراض، نعت و صفاتی برای محل منعوت2و موصوف خود می باشند و لازمة اتّصاف، اقتران است و لازمة اقتران، تثنیه که منافی با توحید است؛ چنانکه در نهج البلاغه می فرماید: «فَمَنْ وَصَفَ اللهَ سُبْحانَهُ فَقَد قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنّاهُ»3

 

آیات قرآن در نهج البلاغه

نهج البلاغه در 121 مورد به طور صریح به آیات قرآن کریم استشهاد نموده و یا اقتباس کرده است:
1ـ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ. (خطبه 1)
2ـ اِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ اِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ. (خطبه 1)
3ـ وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً، وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ. (خطبه 1)
4ـ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ. (خطبه 3)
5ـ اِحْدَی الْحسْنَیَیْنِ. (خطبه 23)
6ـ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍِ. (خطبه 85)
7ـ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‏ءٍ. (خطبه 18)
8ـ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدَ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً. (خطبه 18)
9ـ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَى النَّارِ. (خطبه 28)
10ـ کَاَنَّما یُساقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ. (خطبه 39)
11ـ وَ یَنْجُو الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللهِ الْحُسْنى. (خطبه 50)
12ـ لَقَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ. (خطبه 57)
13ـ وَ أَنْتُمُ الْاَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ، وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ. (خطبه 65)
14ـ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ. (خطبه 70)
15ـ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ. (خطبه 84)
16ـ فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ. (خطبه 86)
17ـ وَ أَنّی تٌؤْفَکُونَ. (خطبه 86)
18ـ تَاللَّهِ إِنْ کُنَّا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ، إِذْ نُسَوّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمِینَ. (خطبه 90)
19ـ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ، لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ. (خطبه 90)
20ـ اِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ. (خطبه 216)
21ـ فَاِنَّ الْعاقِبَهَ لِلْمُتَّقینَ. (خطبه 97)
22ـ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ وَ إِنْ کُنَّا لَمُبْتَلِینَ. (خطبه 102)
23ـ مِنْ ماءٍ مَهینٍ. (خطبه 108)
24ـ رَیْبُ الْمَنُونِ. (خطبه 108)

جامعیت و جاودانگى قرآن کریم در نهج البلاغه

جامعیت قرآن از نگاه نهج‏ البلاغه
جامعیت و جاودانگى قرآن کریم از مهمترین مباحث زیر بنایى، جهت ‏شناخت این کتاب الهى و یکى از موضوعات بحث‏انگیز امروزى است. قطعا تشریح و بررسى دقیق و عمیق این موضوع مى‏تواند بر ادعاهاى پوچ در این زمینه خط بطلان کشد.
در پرتو مساله جامعیت، موضوع وجود تمامى علوم مختلف در قرآن که از نظریه‏هاى افراطى به شمار مى‏آید حجیت قرآن کریم و نظریه اهل حدیث در این باره و نقد و بررسى این دیدگاه مورد بحث قرار مى‏گیرد.
نهج البلاغه، اخوالقرآن و بهترین و نابترین منبعى است که مى‏تواند ره پویان طریق را در شناخت صحیح و حقیقى قرآن مجید یارى دهد.
در نگاه امیرمؤمنان على علیه السلام، قرآن نسخه‏اى جامع و جاودانى است که از نیازهاى بشر براى رسیدن به سرمنزل سعادت و کمال، فروگذار نکرده است. حضرت در موارد گوناگون و به شیوه‏هاى زیبا و حکیمانه به ترسیم این ویژگى پرداخته است ; در یکى از خطبه‏هاى نهج‏البلاغه (1) با استناد به آیات قرآن، جامعیت آن را بوضوح تشریح کرده است.
حضرت بعد از آنکه درباره دو راى مختلف صادر شده از دو قاضى سخن مى‏گوید، با استفهام انکارى مى‏پرسد: «آیا خداوند دین ناقصى فرو فرستاده و در تکمیل آن از آنان مدد جسته است؟ آیا آنها شریک خدایند و بر خدا لازم است‏به گفته ایشان رضایت دهد؟ یا اینکه خداوند دین را کامل نازل کرده، اما پیغمبرصلى الله علیه وآله در تبلیغ و اداى آن کوتاهى ورزیده است؟»
آنگاه با استشهاد به آیات قرآن بصراحت‏به این شبهه پاسخ مى‏دهد: والله سبحانه یقول:
«ما فرطنا فى الکتاب من شى‏ء» (2)
و قال:
«فیه تبیان لکل شى‏ء» (3)
و ذکر ان الکتاب یصدق بعضه بعضا، و انه لا اختلاف فیه فقال سبحانه:
«و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا» (4)
خداوند مى‏فرماید: «در قرآن از هیچ چیز فروگذار نکرده‏ایم‏» و نیز مى‏فرماید: «در قرآن بیان همه چیز آمده است‏» و یاد آور شده است که آیات قرآن، یکدیگر را تصدیق مى‏کنند و اختلافى در آن وجود ندارد، چنانکه مى‏فرماید: «اگر قرآن از ناحیه غیر خدا بود، اختلافات فراوانى در آن مى‏یافتند.»
مرحوم طبرسى رحمه الله در ذیل آیه 38 سوره انعام به ذکر یکى از این اقوال پرداخته، مى‏نویسد: «مراد از کتاب، قرآن است; چرا که شامل جمیع نیازهاى دنیوى و اخروى آدمى است; چه مفصل بیان شده باشد و چه مجمل; اما مجمل آن در لسان پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله تشریح شده و حق تعالى ما را مامور به تبعیت از او کرده است; چنانکه فرمود:
«و ما اتیکم الرسول فخذوه و ما نهیکم عنه فانتهوا (5)