خطبه 1-آغاز آفرینش آسمان و...

که در آن آغاز آفرینش آسمان و زمین و آدم را بیان فرماید. سپاس خدایی را که سخنوران در ستودن او بمانند و شمارگران شمردن نعمتهای او ندانند، و کوشندگان حق او را گزاردن نتوانند. خدایی که پای اندیشه تیزگام در راه شناسایی او لنگ است، و سر فکرت ژرف رو به دریای معرفتش بر سنگ. صفتهای او تعریف ناشدنی است و به وصف درنیامدنی، و در وقت ناگنجیدنی، و به زمانی مخصوص نابودنی. به قدرتش خلایق را بیافرید، و به رحمتش بادهارا بپراکنید، و با خرسنگها لرزه زمین را در مهار کشید.

سرلوحه دین شناختن اوست، و درست شناختن او، باور داشتن او، و درست باور داشتن او، یگانه انگاشتن او، و یگانه انگاشتن، او را به سزا اطاعت نمودن، و به سزا اطاعت نمودن او، صفتها را از او زدودن، چه هر صفتی گواه است که با موصوف دوتاست و هر موصوف نشان دهد که از صفت جداست، پس هر که پاک خدای را با صفتی همراه داند او را با قرینی پیوسته، و آن که با قرینش پیوندد، دوتایش دانسته، و آن که دوتایش خواند، جزء جزءاش داند، و آن که او را جزء جزء داند، او را نداند، و آن که او را نداند در جهتش نشاند، و آن که در جهتش نشاند، محدودش انگارد، و آن که محدودش انگارد، معدودش شمارد. و آن که گوید در کجاست؟ در چیزیش در آرد، و آن که گوید فراز چه چیزی است؟ دیگر جایها را از او خالی دارد.

بوده و هست، از نیست به هستی در نیامده است. با هر چیز هست، و همنشین و یار آن نیست، و چیزی نیست که از او تهی است. هر چه خواهد پدید آرد، و نیازی به جنبش و وسیلت ندارد. از ازل بیناست و تا به ابد یکتاست، دمسازی نداشته است تا از آن جدا افتد و بترسد که تنهاست.

آفرینش را آغاز کرد و آفریدگان را به یکبار پدید آورد، بی آنکه اندیشه ای به کار برد، یا از آزمایشی سودی بردارد، یا جنبشی پدید آرد یا پتیاره ای را به خدمت گمارد. از هر چیز به هنگام بپرداخت، و اجزای مخالف را با هم سازوار ساخت، و هر طبیعت را اثری بداد و آن اثر را در ذات آن نهاد. از آن پیش که بیافریند به آفریدگان دانا بود، و بر آغاز و انجامشان بینا، و با سرشت و چگونگی آنان آشنا.

سپس خدای پاک فضاهای شکافته و کرانه های کافته و هوای به آسمان و زمین راه یافته را پدید آورد، و در آن آبی روان کرد. آبی که موجهای آن یکدیگر را می شکست، و هر یک بر دیگری می نشست. آب را بر پشت بادی نهاد سخت و زنده و هر پایداری را در هم شکننده. باد را بفرمود تا آب را باز دارد و فرو سو آمدنش نگذارد و درآن مرز بماند. هوای شکافته در زیر باد به جریان، و آب جهنده بر بالای آن روان. سپس بادی نازا آفرید تا خروشنده را بگرداند و موج دریا را برانگیزاند. باد چنان که گویی مشکی راپیاپی و سخت بوزید، از برخاستنگاهی دور و ناپدید. باد را بفرمود تا آب می جنباند یا در فضایی تهی میراند، سرآب را به پایان آن برد و جنبنده آن را به آرام آن رساند تا آنکه کوهه ها از بر، و کفها بر سر آورد، پس خدا آن کف آسمان موجی از سیلان باز داشته، زبرین سقفی محفوظ، بلند و افراشته بی هیچ ستون بالا رفته و برپا، و بی میخ و طناب استوار و برجا. پس آسمانها را به ستاره های رخشان و کوکبهای تابان بیاراست، و بفرمود تا خورشید فروزان و ماه تابان، در چرخ گردان و طارم سبک گذران و آسمان پر ستاره روان، به گردش برخاست.

سپس میان آسمانهای زبرین را بگشود و از گونه گون فرشتگانش پر نمود: گروهی از آنان در سجده اند و رکوع نمی گزارند، و گروهی در رکوعند و یارای ایستادن ندارند. گروهی ایستاده و صف ناگسسته، و گروهی بی هیچ ملالت لب ازتسبیح نابسته. نه خواب دارند و نه بی هوشی، نه سستی گیرند و نه فراموشی، و گروهی از آنان امینان وحی اویند، که کلام خدا را به پیامبرانش می رسانند، و قضای الهی را بر مردمان می رانند، و گروهی نگاهبان بندگان اویند و در بانان درهای جنان او، و گروهی ازآنان پایهاشان پایدار در زمین است، و گردنهاشان بر گذشته از آسمان برین. تنومندی و ستبریشان از حد برون است، و دوشهاشان برای برداشتن عرش متناسب و موزون. دیده ها از هیبت بر هم و پرها به خود فراهم. در پس حجاب عزت و پرده های قدرت مستور و دست نامحرمان از ساحت قدس آنان دور. نه برای پروردگار در وهم خود صورتی انگارند، و نه صفتهای او را چون صفتهای آفریدگان پندارند. نه او را در مکانی دانند، و نه وی را همانندی شناسند و بدان اشارت رانند.

صفت آفرینش آدم (ع) پس پاک خدای با عظمت، از زمین گونه گون طبیعت خاکی فراهم کرد، از زمین نرم و ناهموار و از شیرین آن و از نمکزار. بر آن خاک، آب ریخت تا پاک شد، و با تری محبت اش بیامیخت تا چسبناک شد. پس صورتی از آن پدید آورد، با اندامهای بایسته، و عضوهای جدا و به یکدیگر پیوسته. آن را بخشکانید تا یک لخت شد و زمانی اش بداشت تا سخت شد، چنان که اگر بادی بدان می وزید بانگش به گوش می رسید. پس از دم خود در آن دمید تا به صورت انسانی گردید: خداوند ذهنها، که آن ذهنها را به کار گیرد، و اندیشه ای که تصرف او را پذیرد. با دست و پایی در خدمت او و اعضایی در اختیار و قدرت او. با دانشی که بدان حق را از باطل جدا کردن داند، و مزه ها و بویها و رنگها و دیگر چیزها را شناختن تواند. با طبیعتهای متضاد و سرکش و سرشتهای با هم خوش، گرم با سرد درآمیخته و تری بر خشکی ریخته و حیرت همه را برانگیخته.

پس، از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند ادا کنند و عهدی را که پذیرفته اند وفا کنند. سجده او را از بن دندان بپذیرند، خود را خوار و او را بزرگ گیرند، و فرمود: (آدم راسجده کنیدای فرشتگان! فرشتگان به سجده افتادند جز شیطان) که دیده معرفتش از رشک تیره شد و بدبختی بر او چیره، خلقت آتش را ارجمند شمرد و بزرگ مقدار و آفریده از خاک را پست و خوار، پس خدایش مهلت بخشید که خشم را سزاوار بود، و کامل شدن بلا و آزمایش را در خور و بکار، و وفای به وعده را چه کسی کند چون پروردگار! و پروردگار فرمود: (همانا تو از واپس افکندگانی که تا رسیدن رستاخیز بمانی.)

پس خدای سبحان آدم را در خانه ای آرام داد، جایگاهی در امان و بی بیم، با زندگی فراخ و پر نعیم، و او را از شیطان بترسانید که دشمنی است لئیم. اما دشمن او برنمی تافت که آدم با نیکوکاران در بهشت به سر برد، کوشید تا او را از راه به در برد. او را بفریفت تا یقین را به گمان فروخت و آتش دو دلی بر و بار عزم او را بسوخت. شادمانی بداد و بیم خرید، فریب خورد و پشیمانی کشید. سپس خدای سبحان در توبه را به روی او گشاد، و کلمه رحمت بر زبان او نهاد، و به دو وعده بازگشت به جنت داد، و او را بدین سرای فرود آورد که خانه رنج و امتحان است و زادن فرزندان،و خدای سبحان از فرزندان او پیامبرانی گزید، و ازآنان به زبان وحی پیمان ستد و هر پیامبرآن را شنید، که امانت او نگاه دارد و حکم خدا را به دیگران برساند، و این هنگامی بود که بیشتر آفریدگان از فطرت خویش بگردیدند و طومار عهد درنوردیدند، حق او را نشناختند و برابراو خدایانی ساختند. شیطانهاآنان را از خداشناسی به گمراهی کشیدند، و پیوندشان را با پرستش خدا بریدند. پس هر چند گاه پیامبرانی فرستاد و به وسیله آنان به بندگان هشدار داد تا حق میثاق الست بگزارند، و نعمت فراموش کرده را به یاد آرند. با حجت و تبلیغ، چراغ معرفتشان را بیفروزند تا به آیتهای خدا چشم دوزند. از آسمانی بالا برده و زمینی زیرشان گسترده، و آنچه بدان زنده اند و چسان می میرند و نا پاینده اند، و بیماریهای پیر کننده و بلاهای پیاپی رسنده، و هیچ گاه نبود که خدا آفریدگان را بی پیامبر بدارد، یا کتابی در دسترس آنان نگذارد، یا حجتی بر آنان نگمارد، یا از نشان دادن راه راست دریغ دارد. پیامبران که اندک بودند و مخالفشان بسیار، و در دام شیطان گرفتار، در کار خویش درنماندند و دعوت حق را به مردم رساندند. گاه پیامبر پیشین نام پیامبر پس از خود را شنفته، و گاه وصف پیامبر پسین را به امت خویش گفته.